Już sam tytuł Diuny wywołuje zaciekawienie i zapowiada podróż do odległego wszechświata. Ten niekwestionowany klasyk literatury science fiction stanowi wnikliwe studium władzy, religii, ekologii i ludzkiej natury, ukryte pod płaszczykiem lektury fantastycznej.
Herbert stworzył nie tylko powieść, ale cały rozbudowany kosmiczny ekosystem, który skłania do głębokiej refleksji. Z każdym przeczytanym rozdziałem, z każdą odwróconą stroną autor zaskakuje czytelnika swoją wizją świata z jednej strony obco-fantastycznego, z drugiej – boleśnie znajomego.
O czym są Kroniki Diuny?
Kroniki Diuny przenoszą nas do dalekiej przyszłości w odległy wszechświat, pełen niezgłębionych tajemnic, bogatych dynastii i walczących ze sobą rodów. To opowieść o potędze i polityce, miłości i zdradzie, a przede wszystkim o walkach o zasoby cennej przyprawy – melanżu na pustynnej planecie Arrakis.
W tle rozgrywają się dramaty lokalnej społeczności Fremenów, zdolnych przetrwać w najbardziej niegościnnych warunkach. Wielowymiarowy świat zamieszkują niezwykłe postacie. Złożone systemy polityczne i religijne, obyczaje i intrygi trzymają nas w napięciu przez całą sagę.
W oryginalnym cyklu ukazało się sześć tomów: Diuna, Mesjasz Diuny, Dzieci Diuny, Bóg imperator Diuny, Heretycy Diuny i Kapitularz Diuną. Dzieło Herberta otrzymało dwie najbardziej prestiżowe nagrody SF: Nebulę i Hugo.
Diuna – akcja powieści
Akcja pierwszego tomu pt. Władca Diuny (tytuł oryginalny: Dune) skupia się na młodym księciu Paulu Atrydzie i jego rodzinie. Na skutek intryg międzyplanetarnych zostają oni przymusowo przeniesieni z rodzinnej zielonej planety Caladan na surową Arrakis. Wraz ze zmianą miejsca zamieszkania pojawiają się problemy związane z bogactwem naturalnym nowej planety.
Arrakis to jedyne we wszechświecie źródło melanżu – przyprawy, która rozszerza granice świadomości, daje możliwość przewidywania przyszłości i jest niezbędna dla podróży międzygwiezdnych. Zażywanie tej substancji przedłużającej życie ma również skutki uboczne. Melanż silnie uzależnia i nadaje oczom charakterystyczny niebieski kolor (tzw. Oczy Ibada). Jego wydobycie wiąże się z ogromnym ryzykiem, ponieważ na terenach przyprawonośnych żyją czerwie pustyni – ogromne i śmiertelnie groźne bezkręgowce.
Nowi właściciele pustynnej planety stają się celem wrogich rodzin i muszą stawić czoła politycznym intrygom. W wyniku knowań zostaje zamordowany książę Leto, a dziedzic rodu Atrydów, Paul, staje przed własnym przeznaczeniem, które go przerasta. Jego transformacja i podróż stanowią główną oś narracyjną powieści.
Uniwersum Diuny
W Diunie ścierają się ze sobą trzy główne siły: Imperator, Landsraad i KHOAM. Muszą oni liczyć się z oddziaływaniem Gildii Kosmicznej, odpowiadającej za przewóz międzyplanetarny, i zakonu Bene Gesserit.
Padyszach Imperator to władca całego świata. Za jego potęgą stoją legiony wojowników, Sardaukarów, bezwzględnych strażników. Od wieków to najwyższe stanowisko zajmowali przedstawiciele rodu Corrinów. Imperator nie rządzi jednak niepodzielni. Musi konsultować swoje decyzje z Landsraadem, czyli wysokimi rodami zajmującymi różne planety, w tym zwaśnionymi rodzinami Atrydów i Harkonnenów.
Harkonnenowie przez wiele lat zarządzali planetą Arrakis, zwaną Diuną, na której działa KHOAM (Konsorcjum Honette Ober Advancer Mercantiles), czyli światowa korporacja eksploatacyjna. Jej działania, polegające na wydobyciu melanżu, przynoszą poszczególnym rodom i Imperatorowi niezliczoną ilość solaris, waluty imperium.
Bene Gesserit
Bene Gesserit to zakon, który tworzą kobiety. Po przejściu rygorystycznych treningów fizycznych i umysłowych zyskują one zdolność wykorzystania pełni swojego potencjału. Wykazują zdolności niemal nadprzyrodzone – kontrolę nad ciałem na poziomie molekularnym, zdolność manipulowania innymi poprzez Głos oraz przekazywanie wspomnień przodków.
Bene Gesserit są postrzegane jako tajemniczy zakon, który często ucieka się do manipulacji. Działają za kulisami wielu wydarzeń w uniwersum Diuny. Prowadzą skomplikowane programy hodowli, by stworzyć Kwisatz Haderach – istotę zdolną do przewidywania przyszłości i podróżowania mentalnie w czasie i przestrzeni.
Choć oficjalnie Bene Gesserit to religijny zakon zajmujący się doradztwem i edukacją, ich rzeczywiste wpływy sięgają znacznie głębiej. Dążą do kształtowania polityki galaktyki poprzez starannie zaplanowane małżeństwa i intrygi. Jedną z najsłynniejszych Bene Gesserit w powieści jest matka Paula Atrydy, Lady Jessica.
Fremeni
Fremeni to rodzimi mieszkańcy Arrakis. Jako jedyni nauczyli się radzić sobie z panującą suszą i niebezpiecznymi czerwiami pustyni. Są potomkami Zensunnitów, którzy przybyli na planetę 10 tysięcy lat wcześniej, po Dżihadzie Butleriańskim, czyli powstaniu ludzi przeciwko myślącym maszynom. Ze względu na spożywany w dużych ilościach melanż wyróżniają się niebieskim zabarwieniem tęczówki i białek oczu.
Woda jest dla Fremenów niemal święta. Aby ją oszczędzać, wykształcili zaawansowane systemy: filtrfraki, filtrnamioty i zgonsusznie. Odzyskują wilgoć ze wszystkiego, nawet z ciał zmarłych. Po przybyciu Harkonnenów na Arrakis zostali zmuszeni do przeniesienia się poza stolicę, Arrakin, na bardziej niegościnne tereny. Mieszkają w siczach. Dowodzi nimi naib, cieszący się ogromnym szacunkiem i władzą absolutną.
W wyniku serii wydarzeń w przyszłości na czele rdzennych mieszkańców Diuny stanie Paul Atryda jako Muad’Dib, mesjasz i Imperator Diuny.
Gildia kosmiczna
Gildia Kosmiczna kontroluje podróże międzygwiezdne, co daje jej niezwykłe wpływy polityczne i gospodarcze we wszechświecie. Nawigatorzy Gildii, jako jedni z nielicznych, potrafią przemierzać skomplikowane trasy międzygwiezdne. Dzieje się tak dzięki ich zdolnościom przewidywania przyszłości, które są związane ze stosowaniem melanżu.
Gildia Kosmiczna słynie ze swojej neutralności w konfliktach politycznych. Pomimo ogromnej mocy, której udziela im kontrola nad podróżami międzygwiezdnymi, starają się nie angażować bezpośrednio w politykę. Zamiast tego skupiają się na utrzymaniu monopolu i zyskach z niego płynących.
Język walki
Wysokie rody, aby bronić się przed wrogami, opracowały język walki – sztuczny sposób porozumiewania się za pomocą gestów. Ogranicza on ryzyko podsłuchania przez wroga. Nadawanie i odczytywanie znaków stanowi ważny element edukacji dzieci.
Herbert nie przedstawił słownika języka walki Atrydów, ale z opisów wynika, że był on niezwykle skomplikowany. Pozwalał na koordynację działań i reagowanie na zmieniające się sytuacje. Umożliwiał przetrwanie w brutalnym świecie polityki na Caladanie i Arrakis.
Etymologia nazw w uniwersum Diuny
Nie wszystkie nazwy występujące w uniwersum Diuny zostały wymyślone przez Herberta od podstaw. Wiele z nich wywodzi się od znanych słów z różnych języków. Arrakis pochodzi od nazwy gwiazdy Alrakis widocznej gołym okiem w konstelacji Smoka. Druga nazwa planety, Diuna, to nic innego jak wydma nadmorska. Los rodu Atrydów jest zapisany w ich nazwie, którą pożyczyli od obciążonej klątwą rodziny królewskiej z greckiej mitologii. Imię ojca Paula, Leto, zamordowanego z zimną krwią, to po łacinie „zabić”.
Fremeni, wolni ludzie, swoją nazwę zawdzięczają angielskiemu free men, a ich przeciwnicy Haarkonenowie, ze względu na swoją brutalną siłę, zostali obdarzeni mianem wywodzącym się od fińskiego härkä, czyli byk. Melanż, o który ścierają się wrogie siły na Arrakis, pochodzi od francuskiego mélange (mieszanina).
Diuna w polskim tłumaczeniu
Diuna Herberta ukazała się w Polsce w dwóch wersjach tłumaczeniowych. Pierwszego przekładu dokonał Marek Marszał w 1986 roku, ponad 20 lat po publikacji oryginału. Za drugie tłumaczenie na język polski odpowiada Jerzy Łoziński. W poprawionej wersji ukazało się ono później pod pseudonimem Ładysław Jerzyński.
Tłumaczenie Marka Marszała spotkało się z większym uznaniem fanów gatunku. Jerzy Łoziński znany jest ze swojego swobodnego podejścia do tłumaczenia i jego styl nie odpowiada wielu czytelnikom. W użyciu można nawet spotkać termin „łozizm”, który oznacza przekład bardzo odbiegający od oryginału. Z krytyką spotykają się zwłaszcza jego wersje nazw własnych.
W pierwszej wersji tłumaczenia Łozińskiego Fremeni (ang. Fremen) byli Wolanami, czerw pustyni (ang. sandworm) – piaskalem, Imperator (ang. Emperor) – Cesarzem, filtrfrak (ang. stillsuit) – hermetykiem, rusznica laserowa (ang. lasgun) – laserobinem, a grot-gończak (ang. hunter-seeker) – skrytobójką. W drugiej wersji przekładu nazwy własne zostały nieco dostosowane do tych wymyślonych przez Marka Marszała. Wciąż jednak można wychwycić znaczące różnice pomiędzy tłumaczeniami.
Kultowe cytaty z Diuny Herberta
Diuna Franka Herberta to prawdziwa kopalnia mądrości. Powieść jest pełna przenikliwych spostrzeżeń, które skradły serca czytelników z całego świata. Przygotowaliśmy dla Ciebie subiektywny zbiór starannie dobranych słów, prowokujących do refleksji.
„Nie wolno się bać, strach zabija duszę. Strach to mała śmierć, a wielkie unicestwienie” – początek Litanii odwagi Benned Gesserit
„Kiedy usiłujemy ukryć nasze najskrytsze uczucia, zdradzamy się całym sobą”.
„Umysł rozkazuje ciału i ono jest posłuszne. Umysł rozkazuje sobie samemu i natrafia na opór”.
„Wypowiedziana czy nie, myśl istnieje i ma swoją moc”.
„Ci, którzy nie pamiętają historii, są skazani na jej powtarzanie”.
Diuna na ekranach kinowych
Przygody Paula Atrydy i jego rodziny na niegościnnej planecie Arrakis zostały zekranizowane kilkukrotnie. Wersje filmowe odniosły różną popularność. Pierwszą próbą wprowadzenia dzieła na ekrany kinowe była produkcja Alejandro Jodorowsky’ego w latach 70. XX wieku, która nigdy nie została zrealizowana z powodu przedwczesnej śmierci reżysera.
Choć sama ekranizacja nie doszła do skutku, próba ta wzbudziła wiele emocji, inspirując Franka Pavicha do stworzenia filmu dokumentalnego pt. Diuna Jodorowsky’ego. Jego premiera miała miejsce w Cannes w 2013 roku.
O Diunie mówiono, że jest to film „niemożliwy do zrealizowania” ze względu na zawiłość fabuły, konieczność użycia efektów SF i dysponowania ogromnym budżetem, który taka produkcja musiałaby pochłonąć. Pierwszy raz książka doczekała się ekranizacji w 1984 roku dzięki reżyserowi Davidowi Lynchowi. Film ten, pomimo znakomitej obsady i imponującej scenografii, wzbudził mieszane uczucia, dzieląc krytyków i fanów. Jedni chwalili go za wizjonerską estetykę i ambitne podejście do materiału źródłowego; inni krytykowali za zawiłość fabuły i odstępstwa od powieści.
W 2000 roku Diuna została zaadaptowana jako miniserial telewizyjny. Doczekał się on kontynuacji w postaci Dzieci Diuny w 2003 roku. Ta adaptacja była dość wierna książce i zdobyła sporo pochwał za szczegółowość i rozbudowane zarysowanie postaci.
Najnowsza adaptacja dzieła Herberta pochodzi z 2021 roku, a za jej stworzenie odpowiada Denis Villeneuve. Ta wersja Diuny zdobyła ogromne uznanie zarówno krytyków, jak i fanów za swoją spektakularną wizualizację, wierność książce i znakomite aktorstwo. Reżyser zdecydował się umieścić w obsadzie gwiazdy światowego kina: Timothée Chalamet, Zendayę, Rebeccę Fergusson, Oscara Issaca, Jasona Momoę, Javiera Bardem i Florence Pugh. Druga część serii została zapowiedziana na jesień 2023 roku.
Diuna – przeczytaj ją!
Diuna to obowiązkowa lektura dla każdego fana SF. Choć na swoje tłumaczenie na język polski musiała poczekać kilkadziesiąt lat, zdołała zyskać rzeszę fanów w naszym kraju. Przekonaj się, czy dołączysz do tego grona.
Niektóre zdjęcia zawarte w tym tekście zostały wygenerowane przy pomocy AI.
