Język jest narzędziem podlegającym dynamicznym zmianom, które wynikają z nieustającego rozwoju otaczającej nas rzeczywistości. W związku z potrzebą nazywania nowych zjawisk liczba haseł w słowniku języka polskiego stale rośnie. Niektóre z nich powstają na bazie już istniejących słów. Badaniem procesu tworzenia tych wyrazów zajmuje się dział językoznawstwa zwany słowotwórstwem.
Jeśli interesuje Cię zagadnienie słowotwórstwa i chcesz wiedzieć, w jaki sposób powstają nowe wyrazy, koniecznie czytaj dalej.
SPIS TREŚCI
Co to jest słowotwórstwo?
Słowotwórstwo stanowi jedną z gałęzi językoznawstwa, która zajmuje się budową wyrazów oraz metodami ich tworzenia. W języku polskim wszystkie wyrazy zasadniczo dzielą się na dwie grupy – wyrazy podstawowe oraz wyrazy pochodne.
Wyraz podstawowy a wyraz pochodny
Wyraz podstawowy to nic innego jak podstawa słowotwórcza, czyli wyraz, od którego mogą zostać utworzone inne wyrazy. Noszą one miano wyrazów pochodnych i zostają utworzone od wyrazu podstawowego za pomocą formantów.
Przykładowo w parze „dom” – „domek” wyraz „dom” stanowi wyraz podstawowy i podstawę słowotwórczą (temat słowotwórczy) dla słowa „domek”. Inaczej mówiąc, zostało ono utworzone na bazie wyrazu podstawowego „dom” poprzez dodanie na końcu tego słowa formantu -ek. Zatem słowo „domek” to wyraz pochodny.
Inne wyrazy pochodne to np. stołówka, malarka czy przepisywać.
Rodzaje formantów
Słowotwórstwo definiuje formant jako część, która jest dołączona do wyrazu podstawowego i razem z nim tworzy wyraz pochodny. Formant modyfikuje znaczenie wyrazu lub jego funkcję. W odniesieniu do formantu zamiennie stosuje się określenia zrostek i afiks.
W słowotwórstwie istnieje kilka różnych rodzajów formantów słowotwórczych. Podział został stworzony na podstawie usytuowania danego formantu względem podstawy słowotwórczej:
- przedrostek (prefiks) znajduje się przed podstawą słowotwórczą,
- przyrostek (sufiks) umiejscowiony jest na końcu podstawy słowotwórczej,
- międzyrostek (interfiks) usytuowany jest między dwoma rdzeniami,
- okołorostek (cyrkumfiks) otacza podstawę słowotwórczą z obu stron,
- wrostek znajduje się wewnątrz podstawy słowotwórczej,
- formant zerowy (ujemny) powoduje skrócenie podstawy słowotwórczej.
Poprzez użycie formantu można tworzyć nowe słowa, ale także dokonywać zmiany znaczenia wyrazu podstawowego. Formant niekiedy wpływa też na nacechowanie wyrazu.
Przy użyciu formantu słowotwórczego możemy utworzyć zdrobnienia, które są nacechowane dodatnio, na przykład kotek lub piesek, ale także zgrubienia, czyli wyrazy nacechowane ujemnie, takie jak nochal albo chłopisko.
Rodzina wyrazów
Rodzina wyrazów to grupa słów, które mają jedną cechę wspólną. Jest nią rdzeń, czyli ten sam wyraz podstawowy. Wyrazy takie jak brat, bratowa, braterstwo oraz bratanek tworzą jedną rodzinę wyrazów. W tym przypadku rdzeniem jest cząstka brat.
Kolejny przykład to grupa wyrazów: mur, murek, murowany oraz murarz. Tutaj rdzeń stanowi cząstka: mur.
Rdzeń oraz wyrazy pokrewne
Czym zatem jest rdzeń? To najmniejsza niepodzielna cząstka, która pozostaje po usunięciu wszystkich formantów.
W wyrazie „wczesnoszkolny” rdzeń stanowi cząstka -szkol-, do której dołączono dwa formanty – przedrostek wczesno- oraz przyrostek -ny.
Wyrazy mające dwa rdzenie są określane mianem wyrazów złożonych – np. wyrażenie „wychowawczo-opiekuńczy”, w którym rdzeniem jest zarówno -chow-, jak i opiek-. Należy także zaznaczyć, że nie zawsze rdzeń odpowiada tematowi słowotwórczemu.
Wyrazy pokrewne to takie słowa, które posiadają ten sam rdzeń, czyli wyraz podstawowy, i tworzą rodzinę wyrazów. Słowa te są bliskie znaczeniowo, jednak należy je odróżnić od zagadnienia wyrazów bliskoznacznych, czyli synonimów.
Wyrazy złożone
Słowotwórstwo dopuszcza sytuacje, w których wyraz pochodny zawiera w sobie dwa wyrazy podstawowe. Są to wspomniane wcześniej wyrazy złożone. Wyróżniamy trzy typy wyrazów złożonych. Są to złożenia, zrosty i zestawienia.
Złożenia
Złożenia to takie wyrazy złożone, w których dwa rdzenie są połączone za pomocą formantu, tak zwanego wrostka. Przykładem złożenia jest słowo „grzybobranie”, składające się z podstaw słowotwórczych grzyb- i -branie, połączonych wrostkiem -o-.
Zrosty
Wyrazami złożonymi są również zrosty, definiowane jako dwa wyrazy złączone ze sobą, które w przeciwieństwie do złożeń nie potrzebują żadnego formatu, aby stworzyć nowy wyraz. Przykładem jest słowo „dobranoc”, utworzone od dwóch wyrazów „dobra” i „noc”.
Zestawienia
Ostatni rodzaj wyrazów złożonych to zestawienia, czyli dwa wyrazy, które nie są ze sobą połączone, ale stanowią jedną całość znaczeniową. W zestawieniu oba człony mogą się odmieniać.
Jedno takie zestawienie tworzy wyrażenie „pan młody”, składające się z dwóch odrębnych wyrazów. Kiedy wyrazy podstawowe „pan” oraz „młody” występują osobno, nie mają tego samego znaczenia, co ich zestawienie.
Słowotwórstwo jako ważna część języka
Słowotwórstwo jest niezwykle ważnym aspektem nie tylko języka polskiego, ale także każdego innego języka. Analiza słowotwórcza pozwala nam zrozumieć, jak zbudowane są nowe wyrazy i jakie metody zostały zastosowane w procesie ich tworzenia. Osoba znająca sposoby powstawania wyrazów może je wykorzystywać do opisywania otaczającego ją świata. Możliwość kreowania nowych słów czyni język dynamicznym, a przez to także niezmiernie ciekawym.
Jeżeli potrzebujesz tłumaczenia w języku angielskim, francuskim lub innych językach – skontaktuj się z nami!
