W naszym języku funkcjonuje dziesięć części mowy. Jedną z nich są rzeczowniki, które pojawiają się w prawie każdym wypowiadanym przez nas zdaniu. To również właśnie od nich często zaczyna się naukę polskiej gramatyki w pierwszych szkolnych latach. Dlatego warto wiedzieć jak najwięcej na ich temat.
Na jakie pytania odpowiada rzeczownik? W jaki sposób możemy sklasyfikować wyrazy zaliczane do tej części mowy? Przez co odmieniają się polskie rzeczowniki? W tym artykule omawiamy tę niezwykle ważną część mowy.
SPIS TREŚCI
Co to jest rzeczownik?
Rzeczownik to jedna z dziesięciu podstawowych części mowy nazywająca:
- przedmioty – na przykład: zegar, butelka, kamień;
- zwierzęta – na przykład: pies, krowa, sum;
- osoby – na przykład: Marek, ojciec, nauczycielka;
- rośliny – na przykład: świerk, pelargonia, trawa;
- miejsca – na przykład: wieś, Poznań, stolica;
- zjawiska – na przykład: burza, susza, tęcza;
- czynności – na przykład: tańczenie, malowanie, spanie;
- pojęcia abstrakcyjne – na przykład: gniew, żal, miłość.
Rzeczownik odpowiada na pytania: „co?” i „kto?”. Jest to część mowy odmienna i samodzielna składniowo oraz semantycznie, co oznacza, że wypowiedź składająca się tylko z niego może mieć sens.
Rzeczowniki w zdaniu pełnią zwykle funkcję podmiotu, czyli wykonawcy czynności wyrażonej orzeczeniem. Oprócz tego często widzimy je w funkcji dopełnienia, okolicznika, przydawki lub orzecznika.
Podział rzeczowników
Rzeczowniki to niezwykle obszerna grupa wyrazów, dlatego możemy podzielić je na wiele sposobów w zależności od przyjętych kryteriów. Poniżej przedstawialiśmy kilka najczęściej rozróżnianych sposobów na podział rzeczowników.
Rzeczowniki możemy podzielić na:
- rzeczowniki własne – są to imiona, nazwy konkretnych miejsc, tytuły książek i publikacji, organizacji, stowarzyszeń, instytucji oraz inne nazwy własne zapisywane wielką literą.
- rzeczowniki pospolite – są to pozostałe rzeczowniki niebędące nazwami własnymi, które zapisujemy małą literą.
Innym ważnym sposobem podziału rzeczowników jest podział na:
- rzeczowniki abstrakcyjne – do tej kategorii należą wszystkie rzeczowniki określające uczucia, spostrzeżenia, zjawiska, pojęcia, cechy i czynności, których nie odczuwa się za pomocą zmysłów, na przykład: miłość, szczodrość, trwoga.
- rzeczowniki konkretne – służą do nazywania desygnatów, które możemy rozpoznać za pomocą zmysłów. W tej kategorii rozróżniamy również podział na:
- rzeczowniki żywotne – nazywają istoty żyjące. Dzielimy je na rzeczowniki osobowe, czyli określające ludzi (na przykład: lekarz, ojciec, student) oraz nieosobowe, czyli nazwy zwierząt (na przykład: koń, mrówka, trzmiel). Co ważne, do rzeczowników ożywionych zaliczamy również określenia ludzi i zwierząt po ich śmierci (na przykład: denat, nieboszczka, trup).
- rzeczowniki nieżywotne – są to nazwy przedmiotów nieożywionych oraz roślin.
Rzeczowniki odczasownikowe
Rzeczowniki odczasownikowe, czyli gerundia, mogą zaskoczyć. Nazywają one bowiem czynności lub stany, z którymi raczej kojarzymy inną część mowy – czasownik. Tymczasem słowa takie jak „bieganie”, „czytanie” czy „spadanie” to niewątpliwie rzeczowniki.
Na szczęście rzeczowniki odczasownikowe to dość regularna grupa wyrazów. Gerundia tworzymy poprzez odcięcie od podstawowej formy czasownika końcówki fleksyjnej i dołączenie do pozostawionego tematu formantu „-anie”, „-enie” lub „-cie”. Oto kilka przykładów czasowników i utworzonych od nich rzeczowników odczasownikowych:
- chodzić – chodzenie;
- marzyć – marzenie;
- biegać – bieganie;
- pić – picie.
Odmiana rzeczownika
Odmiana rzeczownika przez liczby
Jeśli nazywamy jeden przedmiot (lub osobę, zwierzę, zjawisko), to określający go rzeczownik wystąpi w liczbie pojedynczej. Natomiast mówiąc o kilku, użyjemy rzeczownika w liczbie mnogiej. W języku polskim istnieją również rzeczowniki występujące wyłącznie w liczbie pojedynczej (na przykład: miłość) oraz tylko w mnogiej (na przykład: sanie, drzwi).
Niektóre rzeczowniki posiadają równocześnie znaczenie jednostkowe i zbiorowe, na przykład rzeczownik „ziarno” może oznaczać zarówno pojedyncze nasiono, jak i zapas ziarna. Dawniej w języku polskim istniała również liczba podwójna wyrażająca parzystość, ale wyszła już z użycia, choć jej ślady możemy wciąż znaleźć na przykład w przysłowiach takich jak „Mądrej głowie dość dwie słowie”.
Rodzaj rzeczownika
Rzeczowniki w języku polskim występują w różnych rodzajach. Wyróżniamy ogółem pięć rodzajów gramatycznych. Warto zapamiętać, że rzeczowniki nie odmieniają się przez rodzaje, a jedynie w nich występują.
W liczbie pojedynczej występują w jednym z trzech rodzajów:
- rodzaj męski – na przykład: kot, dom, człowiek.
- rodzaj żeński – na przykład: żyrafa, drabina, ciotka.
- rodzaj nijaki – na przykład: dziecko, niemowlę, mieszkanie.
W liczbie mnogiej natomiast wyróżniamy:
- rodzaj męskoosobowy – na przykład: studenci,
- rodzaj niemęskoosobowy – na przykład: koperty, mapy, góry.
Jak określamy rodzaj rzeczownika?
Określenie rodzaju rzeczownika to zawsze wyzwanie dla osób uczących się języka polskiego. Istnieje kilka wskazówek, które mogą w tym pomóc:
- rzeczowniki rodzaju męskiego często kończą się spółgłoską (na przykład: fotel, brat, kraj);
- rzeczowniki rodzaju żeńskiego często kończą się samogłoską „-a” (na przykład: książka, matka, herbata);
- rzeczowniki rodzaju nijakiego często kończą się samogłoską „-o” (na przykład: dziecko, jajko, kino) lub samogłoską „-e” (na przykład: śniadanie, mieszkanie, uogólnienie).
Niestety od powyższych zasad istnieje wiele wyjątków, na przykład rzeczowniki „kolega”, „dentysta” i „poeta” są rodzaju męskiego, choć kończą się samogłoską „-a”, natomiast rzeczowniki „krew”, „noc” czy „dłoń” kończą się samogłoską, a są rodzaju żeńskiego. Dlatego jedynym sposobem, by mieć stuprocentową pewność, że dobrze określiliśmy rodzaj danego rzeczownika, jest sprawdzenie go w słowniku i zapamiętanie.
Odmiana rzeczownika przez przypadki
Wiedza o tym, na jakie pytania odpowiada rzeczownik, jest istotna przede wszystkim przy jego odmianie przez przypadki.
Odmiana przez przypadki, czyli deklinacja, to prawdziwa zmora dla osób uczących się języka polskiego. Rzeczowniki w tym języku odmieniają się przez siedem przypadków, dzięki czemu możemy wyrazić stosunki, jakie zachodzą pomiędzy różnymi składnikami naszych wypowiedzi. Poniżej przedstawiamy wszystkie przypadki, przez które odmieniają się części mowy w języku polskim, pytania, na jakie odpowiadają, oraz deklinację przykładowego rzeczownika „kot”.
Mianownik
Na jakie pytania odpowiada rzeczownik w mianowniku? Dla pierwszego przypadku są to: „kto?”, „co?”. To podstawowa forma wyrazów, którą możemy odnaleźć w słownikach, i to właśnie w tym przypadku rzeczownik najczęściej występuje w formie podmiotu w zdaniu.
Dopełniacz
Odpowiada na pytania „kogo?”, „czego” i jest często używany w celu wyrażenia przeczenia lub przynależności.
Celownik
Na jakie pytania odpowiada rzeczownik w celowniku? Na pytania „komu?”, „czemu?”. Wyrazy w celowniku często łączy się z czasownikami takimi jak „przyglądać się”, „dziękować” czy „obiecywać” lub z przyimkami takimi jak „dzięki”, wbrew”. W zdaniu zwykle rzeczownik w celowniku przyjmuje funkcję dopełnienia dalszego.
Biernik
Odpowiada na pytania „kogo?”, „co?”, a rzeczowniki w tym przypadku często mają taką samą formę co w mianowniku, dlatego warto zwrócić na niego uwagę. W zdaniu rzeczowniki w bierniku zwykle pełnią funkcję dopełnienia bliższego.
Narzędnik
Odpowiada na pytania „z kim?”, „z czym?” i często łączy się z przyimkami „z”, „pod” czy „nad”. Zwykle służy nam do określania narzędzi, sposobu czy czasu. Może pełnić rolę dopełnienia bliższego oraz orzecznika w zdaniu.
Miejscownik
Odpowiada na pytania „o kim?”, „o czym?”. Nigdy nie występuje sam, zawsze musi poprzedzać go przyimek.
Wołacz
Jako jedyny z siedmiu przypadków nie odpowiada na żadne pytania. Jest specyficznym przypadkiem, którego używamy podczas bezpośredniego zwracania się do innych osób. Coraz częściej jednak wypierają go rzeczowniki w formie mianownika.
Deklinacja rzeczownika: „kot”:
- Mianownik (kto? co?) – kot
- Dopełniacz (kogo? czego?) – kota
- Celownik (komu? czemu?) – kotu
- Biernik kogo? co? – kota
- Narzędnik (z kim? z czym?) – z kotem
- Miejscownik (o kim? o czym?) – o kocie
- Wołacz (witaj!) – kocie.
Rzeczowniki nieodmienne
W języku polskim występuje również grupa rzeczowników, które nie odmieniają się przez przypadki i liczby. Są to zapożyczenia z innych języków, na przykład: taxi, kiwi, zombie, bikini i kakadu.
Pisownia „nie” z rzeczownikami
Zapamiętanie zasad pisowni partykuły „nie” z różnymi częściami mowy często sprawia wiele problemów. Na szczęście w przypadku rzeczowników to zagadnienie nie jest zbyt skomplikowane.
Partykułę „nie” z rzeczownikami prawie zawsze zapisujemy łącznie. W ten sposób powstają takie rzeczowniki jak nieprzyjaciel, niewygoda, nieszczęście. Nieco trudności mogą sprawić rzeczowniki odczasownikowe, które potrafią nam się mylić z czasownikami. Należy umieć je rozpoznawać, a wtedy zapisywanie gerundiów takich jak na przykład: „niewykonywanie”, „nieprzestrzeganie” czy „niepalenie” nie będzie stanowić żadnego problemu.
Wyjątkiem od tej ortograficznej zasady są sytuacje, gdy partykułę „nie” dołączamy do rzeczowników własnych, czyli zapisywanych wielką literą. W takim przypadku po „nie” musi znaleźć się łącznik. Przykładami utworzonych w ten sposób rzeczowników mogą być „nie-Polak”, nie-Europejczyk”. Oprócz tego partykułę „nie” poprzedzającą rzeczownik zapiszemy oddzielnie, gdy mamy do czynienia z wyraźnym przeciwstawieniem, czyli konstrukcjami takimi jak: „Nie Polak, a Litwin” czy „nie przyjaciel, a wróg”.
Podsumowanie
Język polski jest uważany za jeden z najtrudniejszych języków świata właśnie z powodu swojej zawiłej gramatyki. Nawet omawiając podstawowe zagadnienia takie jak części mowy, bardzo często możemy napotkać trudne zagadnienia, których nie zauważamy podczas codziennych rozmów. Jeśli interesują Cię ciekawe informacje na temat języka polskiego, zapraszamy do zapoznania się z innymi tekstami na naszym blogu językowym.
Każdy język ma swoje skomplikowane zagadnienia. Dlatego jeśli potrzebujesz tłumaczenia i chcesz upewnić się, że Twój tekst zostanie przełożony poprawnie pod względem nie tylko gramatyki, ale również stylu, zapraszamy do skorzystania z oferty naszego biura tłumaczeń. Oferujemy zarówno tłumaczenia zwykłe, jak i uwierzytelnione. Zachęcamy do kontaktu!
