Związki frazeologiczne to temat towarzyszący nam w życiu codziennym. Język polski obfituje w ciekawe wyrażenia, które pozwalają na zwięzłe i obrazowe ujęcie naszych myśli.
W tym artykule przyjrzymy się definicji, etymologii i podziałom związków frazeologicznych, a także omówimy często popełniane błędy i rolę, jaką frazeologizmy pełnią w naszych wypowiedziach.
Co to jest związek frazeologiczny?
Bez wątpienia zdarzyło nam się kiedyś usłyszeć od kogoś, że ma twardy orzech do zgryzienia, że nie warto zasypiać gruszek w popiele czy że dwaj przyjaciele znają się jak łyse konie. Jeśli zasłyszane przez nas zdanie pozornie nie ma żadnego sensu, może to oznaczać, że nasz rozmówca zdecydował się wpleść w nie frazeologizm, którego znaczenia nie znamy.
Wszyscy posługujemy się frazeologizmami. A jednak gdy zapytamy kogoś o ich definicję, bardzo często nie otrzymamy żadnej odpowiedzi – inaczej mówiąc, zapadnie cisza jak makiem zasiał.
Związki frazeologiczne, znane również jako frazeologizmy, to utrwalone w języku związki wyrazowe, których znaczenie jest inne, niż wynika ze składających się na nie słów. Wyrażenia te mają więc charakter przenośny i nie możemy traktować ich dosłownie.
W języku polskim związki frazeologiczne są obecne od dawna i zajmują ważne miejsce w kulturze językowej, dlatego warto lepiej je poznać i zrozumieć.
Skąd wzięły się związki frazeologiczne?
Ważnym tematem podczas omawiania frazeologizmów jest ich etymologia. Związki frazeologiczne mogą mieć swoje korzenie w:
- Biblii (np. „umywać ręce” oznaczające odmowę wzięcia za coś odpowiedzialności, nawiązujące do Piłata skazującego Jezusa na ukrzyżowanie);
- literaturze (np. „dantejskie sceny” oznaczające straszne, makabryczne wydarzenia lub sytuacje, pochodzące od nazwiska Dantego Alighieriego i odnoszące się do opisu piekła w jego Boskiej komedii);
- mitologii (np. „róg obfitości”, który w mitologii greckiej napełniał się wszystkim, czego zapragnął jego posiadacz, obecnie oznaczający dobrobyt, dostatek);
- historii (np. „pyrrusowe zwycięstwo” odnoszące się do walk egipskiego króla Pyrrusa z Rzymem i znaczące pozorną wygraną, której koszta przewyższają zyski);
- dawnych zwyczajach (np. „rzucić komuś rękawicę” oznaczające wypowiedzenie komuś walki lub polemiki, nawiązujące do średniowiecznego obyczaju rycerskiego);
- życiu codziennym (np. „bać się własnego cienia” oznaczające bycie przesadnie strachliwym)
- gwarze i slangu (np. „poczta pantoflowa” pochodząca z gwary warszawskiej lub „zapuścić żurawia” wywodzące się z gwary więziennej).
Inne źródła frazeologizmów
Pochodzenie wielu frazeologizmów wiąże się z ciałem człowieka („zrobić wielkie oczy”, „od stóp do głów”, „po dziurki w nosie”). Takie frazeologizmy nazywamy somatyzmami. Występują one nie tylko w polszczyźnie, dlatego stanowią dobry materiał do porównywania zasobów frazeologizmów w różnych językach.
Inne popularne źródło frazeologizmów to świat zwierząt. Znajdziemy wiele związków frazeologicznych nawiązujących do zwierząt domowych i hodowlanych, jak na przykład „żyć jak pies z kotem”, „czarna owca” lub „pisać jak kura pazurem”. W innych z kolei występują dzikie zwierzęta, na przykład „dzielić skórę na niedźwiedziu”, „patrzeć na kogoś wilkiem” czy „farbowany lis”.
Niektóre frazeologizmy pasują do więcej niż jednej z powyższych kategorii, jak choćby oznaczające grymaszenie i dąsy wyrażenie „mieć muchy w nosie”, które łączy w sobie nawiązania zarówno do ludzkiego ciała, jak i zwierząt.
Stosunkowo nowe źródło frazeologizmów stanowią nauka i technika, z których obserwacji wzięły się takie frazeologizmy jak „rozładowywać napięcie”, „krótkie spięcie” czy „motor działania”. W porównaniu do klasycznej warstwy frazeologizmów te są bardziej potoczne i łatwiej ulegają zmianom.
Podział frazeologizmów
Związki frazeologiczne mogą być klasyfikowane według różnych kryteriów, ale najczęściej przywoływana jest klasyfikacja gramatyczna zaproponowana przez językoznawcę Stanisława Skorupkę.
Klasyfikacja Stanisława Skorupki
Zgodnie z tym podziałem wyróżnia się trzy typy związków frazeologicznych:
- wyrażenia – to związki o charakterze nominalnym, w których najważniejszym składniowo wyrazem jest rzeczownik, imiesłów przymiotnikowy lub przysłówek, na przykład: „lwia część”, „blaski i cienie”, „druga strona medalu”;
- zwroty – związki, których ośrodkiem jest czasownik występujący w konstrukcji z rzeczownikiem lub imiesłowem przysłówkowym, na przykład: „mydlić oczy”, „ruszyć z kopyta”, „pleść trzy po trzy”;
- frazy – mające postać zdania lub równoważnika zdania, o utartym znaczeniu i często powtarzane, na przykład: „do wesela się zagoi”, „bez pracy nie ma kołaczy”. Do fraz zaliczamy również przysłowia, powiedzenia, sentencje i maksymy.
Podział według stopnia zespolenia składników
Związki frazeologiczne możemy podzielić również ze względu na stopień zespolenia ich składników. W tej klasyfikacji wyróżniamy frazeologizmy:
- luźne – są to połączenia wyrazów, w których poszczególne słowa zachowują własne znaczenie i są ze sobą łączone doraźnie;
- łączliwe – związki wyrazów, w których jeden ze składników można wymienić, ale tylko na jego synonim;
- stałe – zespoły wyrazów, których znaczenie jest tak silnie utarte, że nie możemy ich w żaden sposób zmieniać.
Podział ze względu na sposób funkcjonowania znaczeń
Frazeologizmy dzielimy również ze względu na sposób funkcjonowania ich znaczeń na:
- idiomy – związki frazeologiczne o nienaruszalnej konstrukcji, których znaczenie jest inne, niż wynika z poszczególnych składników i z ich sumy, na przykład: „parszywa owca”, „zimny prysznic”, „trącić myszką”;
- frazemy – frazeologizmy, których sens wynika ze znaczenia wyrazu nadrzędnego, na przykład: „palma pierwszeństwa”, „dokonywać włamania”.
Błędy w tworzeniu związków frazeologicznych
Posługiwanie się frazeologizmami w języku polskim nie zawsze jest łatwe. Aby robić to umiejętnie, należy dobrze znać zarówno formę, jak i znaczenie danego związku, a także potrafić użyć go w odpowiednim otoczeniu wyrazów. Jeśli któryś z tych warunków nie zostanie spełniony, powstanie błąd frazeologiczny, czyli rodzaj błędu leksykalnego.
Błędy frazeologiczne mogą polegać na:
- zmianie jednego ze składników związku frazeologicznego na synonim, na przykład „podnieść się na nogi” zamiast „stanąć na nogi”;
- kontaminacji, czyli skrzyżowaniu dwóch związków frazeologicznych, na przykład „odegrać rolę” i „mieć znaczenie”, których kontaminacja da nam niepoprawne „odegrać znaczenie”;
- niepoprawnej odmianie gramatycznej, na przykład: „być sam jak palec” zamiast „być samemu jak palec”;
- pominięciu jednego ze składników związku frazeologicznego, na przykład: „wylać kubeł wody na głowę” zamiast „wylać kubeł zimnej wody na głowę”;
- rozbudowywaniu związku frazeologicznego, na przykład: „postawić przysłowiową kropkę nad i” zamiast „postawić kropkę nad i”;
- niewłaściwym użyciu związku frazeologicznego, którego znaczenia nie znamy, na przykład w zdaniu: „W czasie egzaminu udawał Greka i udzielił wyczerpujących odpowiedzi” frazeologizm „udawać Greka” został użyty niewłaściwie, ponieważ jego znaczenie jest sprzeczne z treścią reszty zdania.
Tautologie i pleonazmy
Przy omawianiu błędów frazeologicznych warto wspomnieć również o tautologiach i pleonazmach, które są błędnymi połączeniami wyrazów o redundantnym charakterze.
Tautologie to konstrukcje językowe złożone z wyrazów bliskoznacznych. Według niektórych klasyfikacji są to wyłącznie połączenia, w których wyrazy mają charakter współrzędny. Przykładami tautologii są wyrażenia: „geneza i pochodzenie”, „piękne i ładne”, „odwaga i męstwo”.
Pleonazmy, które potocznie nazywamy masłem maślanym, to konstrukcje językowe, w których jedna część zawiera znaczenie powtarzające się w drugiej części wyrażenia. Od tautologii odróżnia je to, że są to połączenia wyrazów w stosunku nadrzędno-podrzędnym.
Pleonazmy składają się więc z członu nadrzędnego (określającego) i podrzędnego (określanego). Najczęściej jest to rzeczownik i określająca go przydawka, na przykład: „mokra woda”, „sędziwy starzec”, „akwen wodny”; ale mogą to również być czasowniki i określające je okoliczniki, jak w połączeniach: „spadać w dół”, „wznosić się w górę”, „kontynuować dalej”.
Innymi powszechnie występującymi pleonazmami są formy stopnia wyższego przymiotników uzupełnione o niepotrzebny przysłówek „bardziej”, na przykład: „bardziej wyższy”, „bardziej silniejszy”.
Warto zaznaczyć, że za błędy językowe uznajemy te wyrażenia, które powstały w sposób niezamierzony. Czasami jednak autorzy tekstów decydują się na celowe użycie błędnych konstrukcji, by nadać wypowiedzi żartobliwy charakter lub dodać jej oryginalności.
Związki frazeologiczne i ich funkcje
Po co nam frazeologizmy? Pełnią one różne funkcje, ale przede wszystkim ubarwiają język. Często bywają zabawne i umożliwiają nam tworzenie dowcipów językowych. Dzięki nim nasze wypowiedzi są obrazowe. Frazeologizmy pozwalają nam też na precyzyjne wyrażenie myśli.
Związki frazeologiczne są jednak czymś więcej niż tylko sposobem na urozmaicenie naszych codziennych konwersacji. We frazeologizmach odnajdziemy również utrwaloną w języku polskim wiedzę o ludziach, zwyczajach i zdarzeniach. Prześledzenie korzeni dobrze znanego związku frazeologicznego może czasem doprowadzić nas do bardzo interesujących, zapomnianych już skrawków historii.
Warto znać frazeologizmy
Jeśli nie znamy popularnych związków frazeologicznych, szybko napotkamy trudności w rozumieniu wypowiedzi naszych rozmówców. Nawet znajomość wszystkich składników, czyli poszczególnych słów użytych we frazeologizmie, w niczym nam nie pomoże – bardzo trudno będzie nam domyślić się jego znaczenia.
Warto więc znać przynajmniej te związki frazeologiczne, które są najczęściej używane w języku polskim, by móc bez przeszkód uczestniczyć w codziennych konwersacjach. W nauce pomoże nam słownik frazeologiczny. Może być on zarówno w formie tradycyjnej – drukowanej, jak i elektronicznej – dostępnej w Internecie.
Frazeologizmy to zagadnienie niezwykle obszerne i wielowątkowe, a rozmawiać o nim można niemalże bez końca – innymi słowy jest to temat rzeka. Ze związkami frazeologicznymi warto się nie tylko zapoznać, ale i zaprzyjaźnić. Ich nauka może sprawić wiele radości.
