Może istnieją osoby, które po wybraniu specjalizacji translatorskiej marzą o tym, by w przyszłej pracy zawodowej zajmować się tłumaczeniami instrukcji obsługi różnych maszyn i umów prawniczych, ale większość prawdopodobnie wierzy w to, że to jednak tłumaczenia poezji i literatury pięknej będą stanowić źródło ich satysfakcji zawodowej.
Tłumaczyć poezję… To brzmi jak plan na ciekawy zawód. Tymczasem przekład poezji stanowi nie lada wyzwanie nawet dla doświadczonych tłumaczy. Zastanówmy się, co sprawia, że tłumaczenia wierszy to tak delikatna i prawie nieuchwytna materia.
SPIS TREŚCI
Istota tłumaczenia poezji
Tłumaczenie poezji to wielkie wyróżnienie, ale też wielkie wyzwanie. Praca tłumacza wydaje się tu niezwykle trudna i wymagająca. Przy tłumaczeniu poezji chodzi bowiem nie tyle o dosłowny przekład z języka obcego poszczególnych wersów tworzących wiersz, ale o jednoczesne uchwycenie myśli autora, na zasadzie: widzę zastosowaną grę słów, staram się przełożyć ją na język docelowy. To także dbanie o metafory i inne środki stylistyczne, słowem ogólny kontekst utworu.
Przekłady poetyckie w teorii translatoryki
Za klasyczną pracę poświęconą tłumaczeniu poezji uznaje się artykuł Stanisława Barańczaka Mały, lecz maksymalistyczny manifest translatologiczny albo: tłumaczenie się z tego, że tłumaczy się wiersze również w celu wytłumaczenia innym tłumaczom, iż dla większości tłumaczeń wierszy nie ma wytłumaczenia z 1990 roku. Autor wymienia w nim zasady, jakimi powinien kierować się tłumacz podejmujący się przekładu utworu poetyckiego. Oto one:
Tzw. czynnik sensotwórczy
Tłumacz podczas pracy z obcojęzycznym tekstem poetyckim przede wszystkim powinien rozpoznać w przekładanym utworze jego myśl przewodnią, pewien zamysł autora co do głównego sensu utworu. Właśnie ta główna myśl powinna stanowić podstawę tłumaczenia wiersza, bo to ona jest istotą przekładanego tekstu.
Przekład wiersza nie jest oryginałem
A więc niemożliwe jest, żeby w przekładzie zachować wszystkie cechy oryginalnego utworu. Niektóre środki być może trzeba będzie zastąpić innymi, bardziej sugestywnymi w języku przekładu, z innych całkiem zrezygnować.
Tłumaczenie jako interpretacja tekstu przekładanego
Tłumacz pochyla się nad wierszem i dokonuje jego interpretacji, doszukując się sensu utworu, tworząc określony kontekst, dobierając słowa, które sprawiają, że czytelnik zostanie zmuszony do przemyśleń i refleksji. Taka jest poezja: zmusza do zastanowienia.
Dwie złote zasady dla tłumaczy poezji
Zasada pierwsza: w tłumaczeniach wierszy ważne jest to, aby nie robić prozy z poezji. Zasada druga: tłumaczowi powinno zależeć na tym, by dobrej poezji nie tłumaczyć na złą poezję. To wystarczy, aby stać się tłumaczem na miarę tych najlepszych i tworzyć bardzo dobre przekłady obcojęzycznych wierszy.
Tłumaczenie poezji to zadanie dla (nie)zwykłego tłumacza
Poezja została zdefiniowana w interesujący sposób przez amerykańskiego poetę, Williama S. Merwina: „Z poezją jest jak z mówieniem dowcipów. Jeśli zmienisz jedno słowo na końcu dowcipu, zmienisz cały sens”. Nie wystarczy zatem być tłumaczem, by tłumaczyć poezję. Żeby tłumaczenie poezji było choć w niewielkim stopniu zbliżone do oryginału, autor tego tłumaczenia musi być po trosze poetą, a przynajmniej posiadać pewien zmysł artystyczny, który pozwoli mu przełożyć język autora wiersza na język przekładu. Nie wystarczy tu znajomość samej teorii przekładu, potrzeba też finezji i swobodnego operowania słowem.
Często przekład utworu poetyckiego to stworzenie go na nowo, tak aby przetłumaczone słowa oddawały sens utworu, a wiersz wybrzmiał w języku docelowym równie mocno jak w wersji oryginalnej. Powstaje zatem nowy tekst, do jego stworzenia wykorzystano inny język, ale to wciąż ten sam utwór. Właśnie tak powstaje przekład utworu poetyckiego.
Być jak Stanisław Barańczak, czyli najbardziej uznani tłumacze utworów poetyckich
Kiedy mówimy o najsłynniejszych tłumaczach wierszy, najczęściej mamy na myśli przekład z języka angielskiego. Dzieła pochodzące z innych języków obcych również doczekały się polskiego tłumaczenia. Poza wspomnianym Stanisławem Barańczakiem, który tłumaczył m.in. dzieła Szekspira, na uwagę zasługują także Tadeusz Boy-Żeleński (tłumacz wielu dzieł klasycznych, choćby Pieśni o Rolandzie) i Maciej Słomczyński, który dokonał przekładu nie tylko Ulissesa Jamesa Joyce’a, ale także Raju utraconego Johna Miltona.
Warto też wspomnieć o wierszu Sen we śnie (oryg. A dream within a dream) Edgara Allana Poego z tłumaczeniem Włodzimierza Lewika. Przetłumaczony utwór zyskał na popularności dzięki temu, że posłużył za tekst piosenki Sanah, wydanej na płycie Uczta w 2022 r. Znalazło się na niej 11 duetów piosenkarki z innymi artystami. W piosence Sen we śnie partneruje jej Grzegorz Turnau.
Polskie wiersze przetłumaczone na języki obce
Także utwory wpisujące się do kanonu literatury polskiej zostały przełożone na języki obce, głównie angielski. Wersji angielskiej doczekały się m.in. Treny Jana Kochanowskiego (przełożyła Dorothea Prall), wiersze Adama Asnyka (przełożył Jarosław Zawadzki), a także Pan Tadeusz Adama Mickiewicza (tłumaczony wielokrotnie na język angielski, ostatnio w 2018 r. przez Billa Johnstona).
Tłumaczenie wierszy ma niewiele wspólnego z przekładem poszczególnych słów na język docelowy. To raczej przełożenie ogólnego sensu utworu oryginalnego i znaczeń, jakie ten ze sobą niesie. Jeżeli dołączymy do tego zachowanie rymu i rytmu, odtworzenie środków stylistycznych, umieszczenie wiersza w pewnym kontekście kulturowym, okaże się, że naprawdę do przekładu utworów poetyckich potrzeba nie tyle tłumacza, co artysty.
Jeżeli potrzebujesz tłumaczenia poezji nie tylko z języka angielskiego, ale w różnych językach, skontaktuj się z nami. Dobierzemy tłumacza odpowiedniego do Twojego tekstu i przygotujemy tłumaczenie spełniające Twoje oczekiwania.
