Trudne słówko: erystyka kontra retoryka
Erystyka oznacza sztukę prowadzenia dyskusji i przekonywania rozmówcy o swojej racji, przy czym zasadniczo nie ma tu znaczenia prawda obiektywna (zgodna z faktami), chodzi zaś o korzystne rozwiązanie sporu. Pomagają w tym niewątpliwie tzw. chwyty erystyczne, np. uogólnienie, dywersja (zmiana tematu), czy — w wersji skrajnej — argumenty ad personam, tj. personalne atakowanie przeciwnika w dyskusji.
Taki chwyt nie wydaje się jednak zaskakujący, jeśli uświadomimy sobie, że etymologicznie erystyka wywodzi się z greki, gdzie eritikὁs to… kłótliwy. W tym sensie rzeczownik ten ma również związek z grecką mitologią, w której Eris była boginią niezgody. „Bijatyki i przepychanki zdarzają się w parlamentach państw europejskich. Cyceron w swoich przemówieniach też był bardzo emocjonalny. Tyle że akurat on miał argumenty. A tam, gdzie brakuje argumentów, a lecą wyłącznie inwektywy, kończy się erystyka i zaczyna demagogia”.
Retoryka oznacza sztukę lub teorię formułowania wypowiedzi (przede wszystkim ustnych) i ozdobnego wysławiania się, inaczej krasomówstwo. Retor to mówca pełen swady, kto umie zbudować swoją wypowiedź zarówno w sposób artystyczny (używając pięknego języka), jak i perswazyjny (przekonujący).
Jednym z najsłynniejszych retorów był Demostenes, który według legendy przezwyciężył wadę wymowy dzięki ćwiczeniom z kamieniami w ustach. Warto jednak nadmienić, że w czasach starożytnych mianem retora określano nie tylko mówcę publicznego/krasomówcę, ale także nauczyciela wymowy, ogólnie człowieka wykształconego, a nawet… polityka.
„Podstawą nauczania [w średniowiecznych szkołach biskupich] były wówczas sztuki wyzwolone. Zgodnie z tradycją rzymskich retorów było ich siedem. Trzy niższe (tzw. trivium): gramatyka, retoryka, dialektyka. Wyższym szczeblem nauczania (tzw. quadrivium) były: arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka”.
Warto wspomnieć o dwóch popularnych związkach frazeologicznych: figura retoryczna to zwrot lub wyrażenie będące ozdobnikiem wypowiedzi, a jednocześnie wzmacniające jej obrazowy charakter lub ładunek emocjonalny; pytanie retoryczne – pytanie wzmacniające przekaz, takie, na które nie oczekuje się odpowiedzi, domniemywa się bowiem, że odpowiedź jest jedna, oczywista i wszystkim znana.
