Zacznijmy od faktu, z którego chyba nie wszyscy zdają sobie sprawę. Polszczyzna jest językiem fleksyjnym, czyli podlegającym odmianie. Oznacza to, że w języku polskim nazwiska należy odmieniać tak jak pozostałe części mowy.
Powyższa zasada dotyczy wszystkich nazwisk. Nawet te pochodzące z języków obcych w tekstach polskich odmieniamy zgodnie z paradygmatami obowiązującymi rzeczowniki o podobnym brzmieniu jak dane nazwisko obcojęzyczne. Poza tym o właściwym wzorze odmiany decydują następujące czynniki: płeć i narodowość właściciela, a także zakończenie nazwiska.
SPIS TREŚCI
Odmiana nazw osobowych
Nazwiska odmieniają się tak jak rzeczowniki pospolite. Odmienianie nazwisk według deklinacji rzeczownikowej dotyczy nazw osobowych, które budową przypominają rzeczowniki. Są to nazwiska zakończone spółgłoską, np. ‘Nowak’, ‘Boczek’, ‘Cygan’, lub nazwiska zakończone samogłoską, np. ‘Mierzwa’, ‘Brożyna’, ‘Głowienka’.
Do deklinacji przymiotnikowej można przyporządkować nazwiska zakończone formantem -ski, -cki, -dzki, ewentualnie -ska, -cka, -dzka, które budową przypominają przymiotniki, np. ‘Kowalski/Kowalska’, ‘Chmielewski/Chmielewska’, ‘Jezierski/Jezierska’).
Reguły rządzące odmianą nazwisk ustalają językoznawcy zwani onomastami. Reguły te są zawarte w słownikach języka polskiego, gdzie znajdziemy zarówno ogólne zasady dotyczące odmiany, jak i bardziej szczegółowe informacje, łącznie z przykładami konkretnych nazwisk. Warto wracać do tych ustaleń w przypadku wątpliwości co do tego, jak konkretne nazwisko się odmienia. Dotyczy to zwłaszcza przygotowywania tekstów, w których nazwisko stanowi jeden z najistotniejszych elementów składowych, jak dedykacje, podziękowania czy imienne zaproszenia.
Odmiana nazwisk męskich
Nazwiska męskie zakończone na spółgłoskę odmieniamy według wzorca rzeczownikowego, tzn. przy odmianie traktujemy nazwisko jak rzeczownik pospolity o podobnej budowie jak dane nazwisko i korzystamy ze wzorca deklinacyjnego reprezentowanego przez ten rzeczownik, np. nazwisko ‘Nowak’ w liczbie pojedynczej odmienia się następująco: Nowaka, Nowakowi, Nowaka, Nowakiem, (o) Nowaku, Nowak (!). W liczbie mnogiej natomiast: Nowakowie, Nowaków, Nowakom, Nowaków, Nowakami, (o) Nowakach, Nowakowie (!).
Nazwiska męskie zakończone samogłoską odmieniamy w analogiczny sposób, np. jeśli w mianowniku liczby pojedynczej nazwisko brzmi ‘Brożyna’, odmieniamy je tak jak rzeczownik ‘jeżyna’: Brożyny, Brożynie, Brożynę, Brożynie, (o) Brożynie, Brożyna (!). Natomiast w liczbie mnogiej: Brożyny, Brożyny, Brożynom, Brożyny, Brożynami, (o) Brożynach, Brożyny (!).
Jeśli nazwisko męskie kończy się samogłoską, wzorzec odmiany zależy od głoski poprzedzającej ostatnią samogłoskę. Wykorzystujemy tu wzorce odmiany rzeczowników o podobnym brzmieniu w rodzaju żeńskim, np. ‘kultura’, ‘kania’, ‘kula’, zależnie od zakończenia nazwy osobowej.
Odmiana nazwisk żeńskich
Nazwiska żeńskie odmieniają się w nieco inny sposób niż nazwiska męskie. Nazwiska zakończone na spółgłoskę odmieniają się tylko, gdy mamy na myśli mężczyzn. Piszemy: Nie ma Mateusza Nowaka, ale: Nie ma Ani Nowak. W przypadku gdy nazwisko zakończone jest samogłoską, postępujemy jak w przypadku nazwisk męskich, tzn. piszemy: Nie ma Mateusza Brożyny, jak również: Nie ma Ani Brożyny.
Możliwa jest odmiana nazwisk żeńskich zakończonych spółgłoską, jeśli dodamy do nich formanty: -owa (forma charakterystyczna dla nazwiska żony, np. ‘Nowakowa’) albo -ówna (forma charakterystyczna dla nazwiska córki, np. ‘Nowakówna’). Pierwszą z form odmieniamy zgodnie z deklinacją przymiotnikową, drugą – analogicznie do rzeczownika ‘panna’. W gwarach funkcjonuje także formant -ówka określający nazwisko córki, np. ‘Nowakówka’, który odmienia się tak jak rzeczownik ‘wdówka’.
Odmiana nazw osobowych równych rzeczownikom pospolitym
Interesujące zjawiska można zaobserwować przy odmianie nazwisk, które brzmią identycznie jak rzeczowniki pospolite, np. ‘Gołąb’, ‘Kocioł’, ‘Kozioł’. Możemy tu wykorzystać dwa typy odmiany: albo taką jak przy odmianie danych rzeczowników pospolitych, np. ‘Gołębia’, ‘Kotła’, ‘Kozła‘; albo charakterystyczną tylko dla nazwisk, w której pomija się występujące w odmianie oboczności, np. ‘Gołąba’, ‘Kocioła’, ‘Kozioła’.
Odmiana nazw osobowych równych przymiotnikom
Ciekawy wzorzec odmiany obserwujemy również przy polskich nazwiskach, które brzmią identycznie jak przymiotniki, np. ‘Mądry’, ‘Ciepły’, ‘Lekki’. Możemy je odmieniać jak analogiczne przymiotniki albo zrezygnować z odmiany. Jest to jeden z nielicznych wyjątków, w których można nie odmieniać nazwy osobowej z obawy przed ośmieszeniem osoby będącej właścicielem swojego nazwiska.
Nazwiska obce i ich odmiana w tekstach polskich
Nazwiska pochodzenia obcego w tekstach polskich również należy odmieniać, przy czym działamy według jakiegoś wzorca deklinacyjnego zbliżonego do nazwiska obcego. Jeżeli w mianowniku liczby pojedynczej nazwisko brzmi ‘Daigneault’ odmienia się je, dodając poszczególne końcówki fleksyjne bez apostrofu. Nazwiska obcojęzyczne zakończone na samogłoskę odmienia się przy użyciu apostrofu, po którym zapisujemy odpowiednie końcówki fleksyjne. Nazwisko w formie podstawowej zapisujemy jedynie w mianowniku, pozostałymi przypadkami rządzi gramatyka.
Odmiana nazwisk dwuczłonowych
Wielu ludzi posługuje się podwójnym nazwiskiem. Dotyczy to najczęściej kobiet, które po wyjściu za mąż nie decydują się na zmianę danych na nazwisko męża, ale dodają je do nazwiska panieńskiego. Nazwisko takie zapisujemy przy użyciu łącznika, np. ‘Okła-Drewnowicz’.
Odmiana nazwisk dwuczłonowych nie zawsze dotyczy obu członów. W przypadku nazwisk żeńskich człony zakończone samogłoskami są odmienne, zakończone spółgłoskami – są nieodmienne, np. ‘Okły-Drewnowicz’.
Nazwiska należące do dawnej szlachty
Polskie nazwisko ma długoletnią historię związaną z historią narodową. Ciekawostkę stanowią nazwiska dawnej szlachty, w których zachował się element będący dawnym herbem lub przydomkiem. Wówczas pierwszy człon nazwiska pozostaje nieodmienny, podczas gdy drugi podlega regularnej odmianie, np. poprawna forma nazwy osobowej ‘Korwin-Mikke’ odmienia się według wzoru: Korwin-Mikkego, Korwin-Mikkemu, Korwin-Mikkego, Korwin-Mikkem, (o) Korwin-Mikkem, Korwin-Mikke (!).
Elementy nieodmienne przy odmianie nazw osobowych
Jak wspomnieliśmy, ogólna zasada odmiany nazwisk stanowi, że w języku polskim każde nazwisko jest odmienne. O kilku wyjątkach od tej zasady pisaliśmy już powyżej. Warto wspomnieć, że nieodmienne pozostają też elementy nazwisk obcych, takie jak: ‘Saint’, ‘de’ czy ‘von’.
Jeżeli potrzebujesz tłumaczenia tekstu zawierającego takie dane jak nazwiska lub chcesz nauczyć się zasad dotyczących odmiany nazwisk w języku obcym, skontaktuj się z Biurem Tłumaczeń i Szkołą Językową Skrivanek Sp. z o.o.
