Noc świętojańska, Noc Kupały, kupalnocka to kilka nazw święta o rodowodzie słowiańskim obchodzonego podczas przesilenia letniego. Na półkuli północnej wypada ono w nocy z 21 na 22 czerwca, ale obecnie częściej celebruje się je w wigilię uroczystości Narodzenia Świętego Jana Chrzciciela (z 23 na 24 czerwca).
Dlaczego święto to nosi jednocześnie miano Nocy Kupały i nocy świętojańskiej? Jak je obchodzono w przeszłości i które zwyczaje przetrwały do dzisiaj? Jak powiedzieć „Noc Kupały” po wietnamsku? Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o tradycjach związanych z letnim przesileniem Słońca i poznać odpowiedzi na powyższe pytania, zapraszamy do lektury!
Noc świętojańska – geneza święta
Pierwotnie to święto miłości, płodności i księżyca było nazywane Nocą Kupały. Miało ono związek z oczekiwaniem na nadejście lata. Po pojawieniu się na polskich ziemiach Kościoła podjęto próby asymilacji tradycji z obrzędowością chrześcijańską. Dotychczasowe zwyczaje nie współgrały bowiem z moralnością i ideałami nowej (na tym terytorium) religii. Dzień ten zyskał swojego patrona – Świętego Jana Chrzciciela. Próbowano również przenieść obchody święta w okolice Zielonych Świątek, a później także na 23 czerwca, który został ustanowiony wigilią Narodzenia Świętego Jana.
Odbieranie świętom zakorzenionym w kulturze ludowej ich pogańskiego charakteru i nadawanie im sensu religijnego było popularną taktyką w średniowieczu. Ludność wiejska nie zmieniała jednak tak łatwo swoich nawyków i w efekcie wiele tradycyjnych praktyk zostało z powrotem włączonych w obchody świętojańskie.
Nie ma zbyt wielu informacji na temat tego, jak wyglądało to święto we wczesnym średniowieczu. Obchody świętojańskie były pierwotnie zwalczane przez Kościół, a później zmieniane i dopasowywane do potrzeb religii. Zyskały również nową, chrześcijańską, symbolikę. Tradycyjne zwyczaje zaczęły zanikać i zniekształcać się pomiędzy XII a XV wiekiem. Następnie odrodziły się w XVI wieku, dzięki nadejściu epoki, która głosiła powrót człowieka do tego, co pierwotne.
Obchody nocy świętojańskiej
Wiele obrzędów związanych z nocą świętojańską miało zapewnić zdrowie i urodzaj. W płonących wokół ogniskach palono zioła lecznicze. Święto to obchodzono radośnie; dużo tańczono i wróżono sobie nawzajem. Próbowano dowiedzieć się czegoś na temat przyszłości z ziół: np. zrywając rumianek, zadawało się pytanie. Jeśli kwiatek przetrwał do następnego dnia, odpowiedź była twierdząca, jeśli zwiądł – przecząca. W ten sposób próbowano m.in. rozwiać wątpliwości dotyczące życia uczuciowego.
Oczekujące na zamążpójście dziewczęta puszczały wianki z zapalonymi świecami na rzece, mając nadzieję, że zostaną one wyłowione przez odpowiednich chłopców – kandydatów na mężów. Jeśli ozdoba nie została przez nikogo zatrzymana albo, co gorsza, spłonęła lub zaplątała się w wodnych roślinach, było to postrzegane jako zła wróżba.
W niektórych regionach kraju panowało przekonanie, że do nadejścia nocy świętojańskiej nie powinno się kąpać za dnia. W nocy woda była uzdrawiana mocą księżyca i kąpiel w niej miała leczyć rozmaite dolegliwości. Wierzono, że zapewnia ona długą młodość, urodę i zdrowie. Młodych miała obdarzać również łatwością w odnalezieniu drugiej połówki.
Noc świętojańską rozpoczynano rytualnym rozpaleniem ognisk. Zaczynano od wygaszenia palenisk w całej wsi, a następnie krzesano ogień z drewna jesionu, brzozy lub dębu. Tańce wokół niego i skakanie przez płonące drewno miały chronić przed chorobami i złymi urokami, podobnie jak składanie ofiar dla bogów.
Z nocą świętojańską związana jest również legenda o kwiecie paproci. Poszukiwali go zwłaszcza młodzi, ponieważ miał im zapewnić pomyślny los, bogactwo i dostatek. Błądzili po lesie w nadziei na odnalezienie tej, zakwitającej raz w roku, legendarnej rośliny. Poszukiwanie kwiatu paproci to motyw, który przetrwał do naszych czasów w kulturze popularnej, m.in. w baśniach braci Grimm i dramacie Baśń nocy świętojańskiej Jana Kasprowicza.
Kwiat paproci to nie jedyna roślina, która nabierała magicznych właściwości w noc świętojańską. Ważnym ziołem była bylica, według wierzeń mająca strzec przed czarownicami. Z tego powodu wieszano ją nad drzwiami domostw i stajen. Wrzucona do ogniska, chroniła przed złymi urokami i czarami. Aby zapobiec bólom krzyża, spowodowanym ciężką pracą fizyczną, przepasywano się bylicą lub zaszywano ją w odzieży. Roślinie tej przypisywano także inne zasługi: zwiększanie płodności i zapewnianie lekkich porodów. Inna magiczna roślina, nabierająca szczególnej mocy w Noc Kupały, to nasięźrzał. Do jego właściwości zaliczano m.in. zwiększenie atrakcyjności dziewcząt na wydaniu.
Noc świętojańska w Polsce
Według polskiego historyka Pawła Jasienicy po raz ostatni świętowano Noc Kupały w zgodzie z pogańskimi zwyczajami w 1937 roku na Opolszczyźnie. Obecnie obserwujemy powrót zainteresowania rodzimą tradycją ludową. Popularne stały się książki i programy na temat mitologii słowiańskiej, o czym świadczyć może m.in. powstanie serialu Krakowskie potwory. Niektórzy czują potrzebę powrotu do korzeni i odkrycia na nowo zapomnianych (lub po prostu zaniedbanych) świąt. W wielu miastach Polski organizowane są festyny i inne wydarzenia nawiązujące do Nocy Kupały. Wśród nich wyróżnić należy krakowskie Wianki, podczas których pod Wawelem odbywają się koncerty, pokazy sztucznych ogni i konkurs na najpiękniejszy wianek.
Noc Kupały w swojej dawnej formie jest wciąż świętowana przez neopogan na terenie naszego kraju. Rodzimowiercy słowiańscy odprawiają obrządki osadzone w słowiańskiej tradycji, a wikanie wzorują się na zwyczajach staroangielskich.
Noc Kupały w obcych językach
Noc Kupały była świętem obchodzonym głównie przez Słowian w wielu krajach Europy. W czasach współczesnych jej nazwa doczekała się tłumaczenia na wiele języków obcych.
- Angielski: Kupala Night
- Hiszpański: Noche de Iván Kupala
- Niemiecki: Iwan-Kupala-Tag
- Litewski: Kupala
- Rosyjski: Иван-Купала (Ivan Kupala)
- Portugalski: Noite de Kupala
- Francuski: Nuit de Kupala
- Wietnamski: Đêm Kupala
- Tagalog: Gabi ng Kupala
Noc Kupały na świecie
Noc Kupały była świętowana nie tylko w krajach zamieszkanych przez ludy słowiańskie, ale również w Skandynawii i krajach bałtyckich. Tradycje z nią związane wyglądały podobnie niezależnie od miejsca.
W Czechach szczególnie popularny był zwyczaj skakania przez ogniska, który miał oczyszczającą moc i chronił przed wszelkimi nieszczęściami. W tym kraju również wierzono w ochronne działanie bylicy. Zasuszonymi wiankami tego ziela ozdabiano rogi bydłu, aby zapewnić mu bezpieczeństwo od chorób oraz złych uroków.
W krajach skandynawskich na rozstajach dróg i na brzegach jezior palono ogniska, przy których spędzano czas. Tam również wierzono, że woda nabiera tej nocy niezwykłych właściwości. Zanurzenie się w niej miało zapewniać zdrowie.
W Serbii wierzono, że obchodząc zagrody i domostwa z zapalonymi od kupalnych ognisk pochodniami, chroni się je przed złymi mocami i duchami.
Na Łotwie wciąż obchodzi się święto Līgo nazywane również Jāņi (Dzień Jana) albo Jāņu naktī (Noc Jana) przypadające na noc z 23 na 24 czerwca. Oba te dni są wolne od pracy. Zyskany czas Łotysze spędzają przy ognisku, śpiewając pieśni obrzędowe i szukając kwiatu paproci. Aby uczynić zadość tradycji, spożywa się specjalnie przygotowany na tę okazję ser z kminkiem (łot. Jāņu siers) i popija się go piwem (łot. alus).
Noc świętojańska – ciekawostki
W niektórych regionach Polski nadal wierzy się, że rośliny poświęcone w noc świętojańską, trzymane w pokoju chorej osoby, przyniosą jej siłę i pomogą wyzdrowieć.
W noc świętojańską największe znaczenie przypisuje się dwóm żywiołom: wody i ognia.
Noc Kupały i zwyczaje z nią związane mogły być prekursorem współczesnego święta zakochanych – walentynek.
W roku przestępnym przesilenie letnie (i najkrótsza noc) wypada dzień wcześniej niż zazwyczaj – na przełomie 20 i 21 czerwca.
W litewskiej literaturze znajdziemy pieśń pt. Mėnuo Saulužę vedė (Księżyc poślubił Słoneczko), która próbuje w ludowy sposób wytłumaczyć zjawisko letniego przesilenia. Opowiada o tym, jak Księżyc wziął ślub ze Słońcem, a następnie zdradził je z Jutrzenką. Przez to wydarzenie oba ciała niebieskie stały się wrogami i każdego dnia rywalizują ze sobą o miejsce na niebie.
Do tej pory nie miałeś okazji wziąć udziału w obchodach nocy świętojańskiej? Zachęcamy do zapoznania się z wydarzeniami, które odbędą się w Twojej okolicy! Nie czekaj do przyszłego roku!
Jeśli później zechcesz opublikować na swoim blogu tekst opisujący najciekawsze momenty świętowania dostępny dla czytelników zagranicznych – po angielsku, niemiecku lub w innym języku – i nie wiesz, od czego zacząć, zapoznaj się z naszą ofertą usług tłumaczeniowych i copywriterskich!
