Przekład to trudna sztuka, która stawia wiele wyzwań zwłaszcza przed jej początkującymi adeptami. W swojej pracy tłumacze niejednokrotnie napotykają w tekście takie elementy, które sprawiają dużo trudności w ich przekładzie na inny język. Są one źródłem tzw. nieprzekładalności, czyli sytuacji, w której dla danego wyrazu lub wyrażenia nie istnieje adekwatny odpowiednik w innym języku. Do takich elementów języka należą idiomy i metafory.
Choć mogą nastręczyć dużo trudności, nie oznacza to, że tłumacz jest wobec nich całkowicie bezradny – w niniejszym artykule postaramy się udzielić kilku wskazówek, jak radzić sobie z tymi kłopotliwymi częściami języka.
Czym są idiomy i metafory?
Na początku należy wyjaśnić, czym są idiomy i metafory oraz czym się różnią. Idiom to taka konstrukcja językowa, której znaczenia nie da się wyprowadzić ze znaczeń jej części składowych. Istnieje on tylko w obrębie danego języka i nie da się go przetłumaczyć dosłownie, choć niektóre idiomy przeszły z jednego języka do drugiego i zaczęły funkcjonować w jego obrębie. Przykładem takiego wyrażenia jest znane zapewne wszystkim zdanie: „tu leży pies pogrzebany”. Doskonale znane wszystkim Polakom wyrażenie ma swoje korzenie w języku niemieckim i w oryginale brzmi: „da liegt der Hund begraben”. Ten idiom, który „zadomowił się” poza granicami swojego ojczystego języka, idealnie pokazuje także istotę tych wyrażeń językowych. Oznacza określenie sedna sprawy, tego, w czym rzecz, jednak nie da się tego wywnioskować z dosłownego brzmienia idiomu – jego znaczenie leży poza płaszczyzną językową.
Metafora natomiast (inaczej przenośnia) to środek stylistyczny, w którym dane słowo lub wyrażenie zyskuje nowe znaczenie poprzez odniesienie do innej rzeczy na zasadzie podobieństwa. Oznacza to, że w odróżnieniu od idiomu, znaczenie metafory jesteśmy w stanie zrozumieć poprzez skojarzenia budzone poprzez użyte środki językowe. Przykładem metafory może być sformułowanie „serce z kamienia”. „Serce” i „kamień” połączone ze sobą w tym wyrażeniu zyskują nowe znaczenie.
Czasem idiomy mogą być metaforyczne, jednak nie jest to reguła, dlatego nie należy idiomów i metafor ze sobą utożsamiać. Z całą pewnością łączy je jedno – obydwa sprawiają dużo trudności w tłumaczeniu.
Idiomy i metafory używane są przede wszystkim w tekstach literackich i artystycznych, jednak posługujemy się nimi również często na co dzień – po prostu nie zawsze je zauważamy, gdyż stały się dla nas naturalne. Idiomy i metafory sprawiają, że tekst czy wypowiedź stają się ciekawsze. Ubarwiają one język i treść, dlatego chętnie sięga się po nie przy tworzeniu tekstów artystycznych i reklam. Jeśli więc chcemy, aby tworzony przez nas przekład był równie interesujący co oryginał, warto przygotować się na wyzwania w postaci tych figur językowych.
Tłumaczenie idiomów i metafor
Wyrażenia metaforyczne i idiomatyczne trzeba zawsze traktować jako całość i nie rozbijać w tłumaczeniu tworzących je segmentów – w przeciwnym razie stworzone konstrukcje będą zupełnie pozbawione sensu. Ponadto w ich przypadku najważniejszy jest przekaz, jaki ze sobą niosą, a nie słowa, przy pomocy których zostały utworzone. Oto strategie, jakie można zastosować przy ich tłumaczeniu.
1. Znalezienie idiomu/metafory o podobnym znaczeniu w języku docelowym
To najbezpieczniejszy sposób tłumaczenia idiomów i metafor, gdyż mamy wtedy pewność, że odbiorca tekstu docelowego zrozumie znaczenie użytego środka językowego, a jednocześnie nie rezygnujemy z urozmaicenia języka. Pamiętajmy jednak, że lepiej w przypadku idiomów i metafor nie polegać jedynie na swojej pamięci – zwłaszcza tłumacze, którzy na co dzień muszą balansować pomiędzy dwoma kulturami, są narażeni na popełnienie błędu i wymieszanie ze sobą wyrażeń pochodzących z dwóch różnych obszarów kulturowych. Dlatego warto zaopatrzyć się w słownik idiomów – na rynku znajdziemy ich wiele, w przeróżnych parach językowych. Z całą pewnością przydadzą się wszystkim adeptom tłumaczenia w radzeniu sobie z idiomami.
2. Przeniesienie
Niektóre idiomy i metafory możemy przetłumaczyć dosłownie z jednego języka na drugi, jednak trzeba być przy tym niezwykle ostrożnym. Tłumacz musi wykazywać się nie tylko doskonałą znajomością języków, którymi się posługuje, ale również związanych z nimi kultur. Jest to bardzo istotne w przypadku idiomów i metafor, które szczególnie silnie zakorzenione są w kulturze. Przy ich dosłownym tłumaczeniu osoba dokonująca przekładu musi mieć pewność, że dany idiom lub metafora zakorzeniły się już na dobre w języku docelowym i na pewno zostaną dobrze zrozumiane przez odbiorcę. Przykładem takiego idiomu jest wspominany już wcześniej „pies pogrzebany”, który mimo niemieckiego rodowodu dobrze znany jest w języku polskim i bezpiecznie można go przenieść z oryginału do przekładu. Pułapką mogą okazać się niektóre sformułowania, które posiadają w języku docelowym odpowiedniki bardzo podobne do wyrażeń w innych językach. Za przykład może tu posłużyć angielskie „not the sharpest tool in the box”, gdzie czyjąś inteligencję porównujemy do ostrości narzędzia, podczas gdy w języku polskim raczej powiemy o „nie najostrzejszej kredce w piórniku”. Łatwo tu o pomyłkę, dlatego trzeba zachować dużą czujność.
3. Pominięcie lub parafraza
Zdarzają się takie sytuacje, gdy trudno jest znaleźć odpowiedni ekwiwalent dla użytego w tekście idiomu lub metafory. Jeśli tłumacz nie jest w stanie dobrze oddać sensu takiej figury stylistycznej, może spróbować przetłumaczyć ją opisowo, by oddać jej sens, lub pominąć ją, gdy nie jest istotna w tekście. Jest to jednak ostateczność, gdyż rezygnując z idiomu lub metafory, zmniejszamy bogactwo językowe naszego tekstu.
Przykłady idiomów
Aby zilustrować bogactwo idiomów na świecie, przygotowaliśmy krótką listę niektórych z nich w różnych językach.
1. Norweskie å ta det for god fisk
Dosłownie: „wziąć coś za dobrą rybę”. Wyrażenie oznacza niezachwianą wiarę w to, co zostało nam przez kogoś powiedziane. Za odpowiednik w języku polskim możemy uznać powiedzenie: „wziąć coś za dobrą monetę”.
2. Angielskie kill two birds with one stone
Dosłownie: „zabić dwa ptaki jednym kamieniem”. Wyrażenie oznacza załatwienie dwóch spraw jednocześnie. Za odpowiednik w języku polskim można uznać powiedzenie: „upiec dwie pieczenie na jednym ogniu”.
3. Hiszpańskie no hay color
Dosłownie: „nie ma koloru”. Tego wyrażenia używamy, gdy jedna z dwóch porównywanych ze sobą rzeczy jest znacznie lepsza od drugiej. Po polsku możemy powiedzieć „bez porównania, nie ma porównania”.
4. Hiszpańskie ser un melón
Dosłownie: „być melonem”. Wyrażenie oznacza, że ktoś zachowuje się niezbyt mądrze. W tym przypadku zamiast szukać w języku polskim wyszukanych metafor można posłużyć się po prostu słowem „głuptas”.
5. Hiszpańskie el tiempo lo cura todo
Dosłownie: „czas leczy wszystko”. Powiedzenie oznacza, że upływający czas łagodzi bolesne przeżycia, a jego polski odpowiednik brzmi bardzo podobnie: „czas leczy rany”.
6. Niemieckie unter aller Sau
Dosłownie: „pod całą świnią”. Wyrażenie oznacza coś, co jest skrajnie złe i nieodpowiednie. Polskim odpowiednikiem może być „poniżej wszelkiej krytyki”.
7. Niemieckie einen Vogel haben
Dosłownie: „mieć ptaka”. Określenie oznaczające, że ktoś zachowuje się w sposób odbiegający od normy. W przypadku tego wyrażenia możemy przebierać w szeregu polskich odpowiedników, np.: mieć fioła, mieć kota, mieć nierówno pod sufitem.
Powyższe przykłady pokazują, że idiomy i metafory w różnych językach mogą być naprawdę zaskakujące. Choć czasem sprawiają one kłopot w tłumaczeniu, czynią jednocześnie tekst ciekawszym i barwniejszym, dlatego zamiast z nich rezygnować, warto szukać sposobów na radzenie sobie z nimi.
