Wyobraź sobie, że nie potrafisz porozumiewać się za pomocą żadnego języka. Ba! Nie jesteś jedyny; takiej umiejętności nie mają również inni ludzie wokół Ciebie. Jak wtedy wyglądałoby życie?
Choć zdarza nam się myśleć sporo o polskim czy angielskim, to językowi jako takiemu zazwyczaj nie poświęcamy zbyt wiele uwagi. Jest dla nas oczywiste, że człowiek posługuje się nim w komunikacji. Ubieramy w słowa nasze przemyślenia, wymieniamy się wiadomościami, uczymy się mowy naszych sąsiadów. Jak jednak do tego doszło? Skąd wzięły się języki? Co je łączy, a co dzieli?
SPIS TREŚCI
Historia języka
Naukowców od lat frapuje pytanie: skąd wzięły się języki świata? Odpowiedź nie jest prosta, a w liczbie powstałych hipotez można się pogubić. Uważano go już m.in. za cechę wrodzoną lub skutek umowy społecznej. Te dwie propozycje nie wyczerpują jednak wszystkich pomysłów.
Według biologa Stephena Jaya Goulda język wykształcił się w wyniku ewolucji mózgu: gdy organ ten stawał się coraz większy, musiał znaleźć jakieś „zajęcie”, dlatego też ludzie „nagle” zaczęli porozumiewać się w ten sposób. Zwolennikiem nieco innej tezy jest antropolog Terrence Deacon. Zasugerował on, że mowa powstała w wyniku adaptacji, procesu powolnego i stopniowego.
Pochodzenie języka interesowało już starożytnych. Był on dla nich przede wszystkim wytworem cywilizacji. W czasach nowożytnych pojawiły się głosy osób popierających tę teorię. Wśród nich znalazł się m.in. Jean Jacques Rousseau, który w swoim Traktacie o pochodzeniu języków (1755) zgłębiał pojęcie języka jako umowy społecznej. Nieco inaczej rozumiał ten temat niemiecki filozof Gottfried W. Leibniz, dla którego język był, nierozerwalnie związanym z ludzką naturą, darem od Boga.
Biblia
W Biblii znalazły się aż dwie istotne informacje dotyczące powstania języka. Jedna mówi o pierwszym człowieku, Adamie, który dostał od Boga pozwolenie na nazywanie otaczających go zwierząt. Druga to historia wieży Babel, tłumacząca, dlaczego poszczególne nacje mają problemy w komunikowaniu się ze sobą nawzajem.
Oczywiście, chrześcijaństwo to niejedyna religia próbująca zgłębić początki mowy. Na świecie znajdziemy wiele innych interesujących koncepcji: według starożytnych Egipcjan stwarzanie wszechświata polegało na nazywaniu go, a Grecy przypisywali powstanie języka bogowi Hermesowi.
Który język był pierwszy?
To zależy, kogo zapytamy. Według średniowiecznych chrześcijan był to oczywiście hebrajski, uważany za należący do Boga. Ksiądz Wojciech Dębołęcki za takowy uważał nasz język ojczysty, o czym rozpisywał się w swoim Opisie jedynowłasnego państwa świata. Nie był on jedynym człowiekiem przekonanym o wyższości mowy jego przodków nad innymi językami. Podobne poglądy miał Holender Johannes Goropius Becanus, który na piedestale stawiał flamandzki.
Chociaż te teorie brzmią nieco kontrowersyjnie, stanowią zaledwie wierzchołek góry lodowej. Według szwajcarskiego lekarza i filozofa Theophrastusa Bombastusa von Hohenheim (znanego też jako Paracelsus) w rzeczywistości język używany przez nas pochodzi od… ptaków.
Cechy języka
Aby dany system znaków mógł zostać uznany za język, musi on spełnić szereg wymogów:
- Powinien się składać z ograniczonej liczby znaków prostych (morfemów, wyrazów), za pomocą których przy użyciu reguł gramatycznych możliwe jest tworzenie nieograniczonej liczby znaków złożonych (zdań, komunikatów).
- Ponieważ służy do komunikacji, niezbędne jest istnienie nadawcy i odbiorcy. Aby się porozumieć, muszą oni posługiwać się tym samym kodem.
- Musi składać się z dźwięków, a więc być foniczny. Jego forma pisana jest wtórna do mówionej.
- Powinien umożliwiać nie tylko opisywanie otaczającej nasz rzeczywistości, ale również wyrażanie pojęć abstrakcyjnych.
- Jego charakter jest konwencjonalny. Oznacza to, że język podlega umowie społecznej. „Pszczoła” oznacza pszczołę, ponieważ ktoś kiedyś tak zdecydował, a inni go poparli i chcąc odnieść się do tego czarno-żółtego owada, stosowali taką nazwę. Jednocześnie język jest również polisemiczny, co umożliwia wykorzystanie go w kreatywny sposób: nazywanie nowych rzeczy czy tworzenie metafor.
Klasyfikacja języków
Szacuje się, że na świecie istnieje ponad 7000 języków. Wiele (według niektórych naukowców nawet połowa) ze względu na zmniejszającą się liczbę użytkowników jest zagrożona wyginięciem. Większość z nich nie ma swojej formy pisemnej, co utrudnia ich badanie.
Dane zebrane przez CIA World Factbook w 2016 roku wskazują na to, że najczęściej używane języki świata to: mandaryński (język rodzimy dla 12,2% ludności świata), hiszpański (5,8%), angielski (4,8%), arabski (3,6%) i hindi (3,6%).
Rodziny języków
Sposobów na podział języków jest naprawdę wiele. Jeden z najbardziej popularnych opiera się na pokrewieństwie i pochodzeniu. Zgodnie z nim dzielone są one na rodziny, podrodziny, grupy i podgrupy. Według tej klasyfikacji nasza mowa ojczysta należy do rodziny języków indoeuropejskich, podrodziny języków bałtosłowiańskich, grupy języków słowiańskich, podgrupy języków zachodniosłowiańskich, a także do języków lechickich.
45% mieszkańców naszej planety posługuje się językami należącymi do rodziny indoeuropejskiej. Zalicza się do niej m.in. angielski, hiszpański czy francuski. Drugą najliczniejszą rodziną jest chińsko-tybetańska (22% ludności Ziemi), do której należy język chiński. 6% populacji na co dzień porozumiewa się językami ałtajskimi (np. turecki, kazachski), tyle samo – nigero-kongijskimi (np. suahili), 5% – afroazjatyckimi (np. hebrajski i arabski), a 3% – drawidyjskimi (np. tamilski, telugu).
Nie wszystkie języki da się jednoznacznie zaklasyfikować ze względu na ich pochodzenie i pokrewieństwo. O ból głowy przyprawiają naukowców zwłaszcza: japoński, koreański i baskijski.
Klasyfikacja najpopularniejszych języków europejskich
Jak zostały zaklasyfikowane najchętniej uczone języki europejskie?
- Angielski (English) – języki indoeuropejskie, germańskie, zachodniogermańskie, anglofryzyjskie
- Niemiecki (Deutsch) – języki indoeuropejskie, germańskie, zachodniogermańskie
- Holenderski (Het Nederlands) – języki indoeuropejskie, germańskie, zachodniogermańskie
- Szwedzki (svenska) – języki indoeuropejskie, germańskie, północnogermańskie
- Duński (dansk) – języki indoeuropejskie, germańskie, północnogermańskie
- Norweski (norsk) – języki indoeuropejskie, germańskie, północnogermańskie
- Hiszpański (español) – języki indoeuropejskie, romańskie, zachodnioromańskie
- Francuski (français) – języki indoeuropejskie, romańskie, zachodnioromańskie
- Portugalski (português) – języki indoeuropejskie, romańskie, zachodnioromańskie
- Włoski (italiano) – języki indoeuropejskie, romańskie, italodalmatyńskie
- Rumuński (rumână) – języki indoeuropejskie, romańskie, wschodnioromańskie
- Rosyjski (русский язык, russkij jazyk) – języki indoeuropejskie, bałtosłowiańskie, słowiańskie, wschodniosłowiańskie
- Czeski (čeština) – języki indoeuropejskie, bałtosłowiańskie, słowiańskie, zachodniosłowiańskie, czesko-słowackie
- Słowacki (slovenčina) – języki indoeuropejskie, bałtosłowiańskie, słowiańskie, zachodniosłowiańskie, czesko-słowackie
- Fiński (suomi) – języki uralskie, ugrofińskie, fińskie, bałtycko-fińskie.
Klasyfikacja funkcjonalna
Ten sposób klasyfikacji zależy m.in. od liczby użytkowników i kontekstu, w którym jest wykorzystywany. Polski, angielski czy hiszpański należą do języków żywych. Mają one swoich native speakerów (ludzi, którzy posługują się nim od dziecka) i są wykorzystywane w codziennej komunikacji. W opozycji do nich znajdują się języki martwe, których nikt się już nie uczy w celu komunikowania się (np. język sumeryjski). Pozostałe dwie kategorie to języki wegetujące (które już się nie rozwijają, np. sanskryt czy jukagirski) oraz odrodzone (wskrzeszone zaakceptowaną przez ludność decyzją polityczną, np. nowohebrajski).
Ciekawym przypadkiem jest łacina, która wymyka się jednoznacznym klasyfikacjom. Badacze spierają się, czy to język żywy, martwy czy wegetujący. Sprawę komplikuje fakt, że mimo iż nikt nie uczy się mowy Juliusza Cezara od małego, wciąż funkcjonuje on jako język urzędowy najmniejszego z państw świata – Watykanu.
Język naturalny a język sztuczny
Język naturalny to taki, który powstał w drodze rozwoju określonych grup etnicznych i jest wykorzystywany do komunikacji międzyludzkiej. Pierwsza z wymienionych cech odróżnia go od języków pomocniczych; druga – od języków programowania.
Język sztuczny został stworzony przez swoich twórców w ściśle określonym celu, np. do komunikacji pomiędzy użytkownikami innych języków ojczystych, w ramach eksperymentu lingwistycznego czy na potrzeby fikcji. Bazuje on na istniejącym już słownictwie i regułach gramatycznych lub podlega całkiem nowym zasadom. Co ciekawe, może być także mową ojczystą, jeśli tylko ma użytkowników, którzy byli uczeni go od dziecka przez swoich rodziców. Według magazynu „Ethnologue” jeden z języków sztucznych – esperanto, ma od 200 do 2000 native speakerów.
Tworzenie sztucznych języków może być postrzegane jako pokłosie prób znalezienia lingua franca (innej niż język angielski) – mowy, która ułatwi komunikację pomiędzy ludźmi pochodzącymi z różnych stron świata. Dlatego wiele z nich charakteryzuje się prostymi zasadami gramatycznymi i łatwym do zapamiętania słownictwem.
Języki pomocnicze
Do najsłynniejszych języków sztucznych stworzonych w celu komunikacji międzyludzkiej zaliczają się:
- Esperanto – powstało w 1887 roku dzięki Polakowi żydowskiego pochodzenia Ludwikowi Zamenhofowi. Większość słownictwa tego języka pochodzi z języków zachodnioeuropejskich, ale jego składnia i morfologia wykazuje wiele podobieństw z językami słowiańskimi. Użytkownicy esperanto gromadzą się w związki (np. Światowy Związek Esperantystów). Co roku organizowanych jest wiele spotkań poświęconych temu językowi; największe z nich to Światowy Kongres Esperanto (Universala Kongreso de Esperanto).
- Ido – tzw. esperanto reformowane, powstało na bazie sztucznego języka Zamenhofa w 1908 roku. Wielkim miłośnikiem tego języka był laureat Nobla, chemik Wilhelm Ostwald.
- Język międzysłowiański – czyli język „z naszego podwórka”. Jego podstawowy cel to ułatwienie komunikacji pomiędzy Słowianami. Powstał on stosunkowo niedawno, bo w 2006 roku, i wciąż się rozwija.
- Volapük – znany po polsku również jako wolapik, został stworzony w 1879 roku przez księdza Johanna Martina Schleyera, który był przekonany, że robi to pod wpływem boskiego natchnienia. Volapük najłatwiej jest zrozumieć tym, którzy mówią po angielsku, niemiecku i francusku oraz znają łacinę, ponieważ właśnie te języki posłużyły do jego opracowania.
- Interlingue – pierwotnie znany jako occidental, powstał w 1922 roku dzięki oficerowi marynarki Edgarowi de Wahl. Jest on stosunkowo łatwy do zrozumienia i przyswojenia dla użytkowników języków zachodnioeuropejskich. Po II wojnie światowej został zepchnięty w cień przez nowy język interlingua.
- Interlingua – funkcjonuje na podobnych zasadach co interlingue. Szacuje się, że użytkownicy języków zachodnioeuropejskich (hiszpański, włoski, francuski, a także angielski) potrzebują na jego podstawowe opanowanie… 15 dni. Dlatego też zaleca się go jako narzędzie pomocnicze w nauce innych języków.
Język artystyczny
Fascynującą odmianą języka sztucznego jest język artystyczny, czyli taki, który został stworzony w celach estetycznych, np. na potrzeby fikcyjnego świata czy eksperymentu językowego. Niektóre z języków artystycznych stały się niezwykle popularne oraz zdobyły rzesze zwolenników na całym świecie. Oto niektóre z nich:
- Języki śródziemia – stworzone na potrzeby tolkienowskiego uniwersum zachwycają swoją złożonością. Chociaż żaden z nich nie został dopracowany do końca, rozmach przedsięwzięcia zadziwia. Zwłaszcza że nie chodzi tu o jeden język, ale wiele różnych. Wśród najbardziej rozbudowanych można wymienić: elfickie quenya i sindarinu czy ludzką wspólną mowę, westron.
- Klingoński – ten wywodzący się ze świata Star Treka język ma własny alfabet, gramatykę i składnię. W założeniu miał być pozaziemski, dlatego też jest niezmiernie skomplikowany. Mimo to rzesza fanów uniwersum podejmuje próby jego nauki. W 2010 roku powstała również pierwsza klingońska opera pt. u; czas pokaże, czy ostatnia.
- Nowomowa – język totalitarnego państwa stworzonego przez George’a Orwella na potrzeby powieści pt. Rok 1984. Poprzez eliminację niepożądanych elementów i zastąpienie ich sztucznymi ekwiwalentami uniemożliwia on sformułowanie jakichkolwiek poglądów, które sprzeciwiałyby się panującemu reżimowi.
- Wenedyk – jeśli zastanawiałeś się kiedyś, jak wyglądałaby mowa Polaków, gdyby była podobna do włoskiego, to wenedyk z pewnością Cię zainteresuje. Ten stworzony przez lingwistę Jana van Steenbergena język wyróżnia się łacińskim słownictwem i morfologią oraz polską fonologią, ortografią i składnią.
Inne języki artystyczne znajdziemy również w grze The Sims (simlish), filmach z serii Gwiezdne Wojny (tusken, mando’a) czy powieści Gra o Tron (język dothracki).
Język programowania
Do języków sztucznych zaliczają się również języki programowania, czyli zbiory zasad określające, jak powinien wyglądać ciąg symboli, aby tworzyć program komputerowy. Mają one swoją składnię oraz semantykę, umożliwiające zrozumienie ich przez urządzenie.
Do istniejących tysięcy języków programowania wciąż dołączają nowe. Od angielskiego, włoskiego czy wietnamskiego różnią się tym, że są precyzyjne i jednoznaczne. Nie pozostawiają miejsca na domysły czy niedopowiedzenia. Aby polecenie zostało zrozumiane przez komputer, czynność musi zostać opisana krok po kroku.
Do najpopularniejszych języków programowania należą (według rankingu TIOBE z 2021 roku): C, Java, Python, C++, C#, Visual Basic i JavaScript. Różnią się one między sobą m.in. zastosowaniem czy złożonością.
Język migowy
W przeciwieństwie do wcześniejszych dwóch grup język migowy to język naturalny. Wykorzystywany jest przez osoby głuchonieme do porozumiewania się. Często uczy się go już od dziecka. Ma on również formę pisaną; ta najpopularniejsza, SignWriting, została opracowana przez tancerkę Valerie Sutton w 1974 roku.
Warto pamiętać, że na świecie używa się od 200 do 300 różnych języków migowych, które nie zawsze ograniczają się do państwowych granic. Każdy z nich posiada własne słownictwo i system gramatyczny. Liczba znaków wynosi na ogół między 5 a 15 tysięcy. Najczęściej na komunikat składają się nie tylko gesty dłoni, ale również mimika i ruchy wykonywane głową lub ciałem.
Wieża Babel
Mnogość istniejących na świecie języków może przytłoczyć. Zwłaszcza jeśli pracujemy w międzynarodowym środowisku i obcujemy z nimi na co dzień. Obecnie niemal niemożliwe jest ograniczenie się tylko do polskiego. Równie trudne byłoby nauczenie się wszystkich języków świata. Dlatego też z pomocą przychodzą nasi tłumacze. Nie ma znaczenia, czy potrzebujesz przełożyć dokument na język angielski, mandaryński lub turecki, nasi profesjonaliści będą najlepszym wyborem.
