Język afrikaans, po polsku nazywany również afrykanerskim, pomimo tego, że ma ścisły związek z językami europejskimi, jest na naszym kontynencie raczej nieznany.
Gdzie się go używa? Kto się nim posługuje? Skąd pochodzi? Czy ktoś w Polsce mówi w afrikaans? Jeśli chcesz poznać odpowiedzi na te pytania i dowiedzieć się więcej o tym ciekawym języku, zapraszamy do lektury!
SPIS TREŚCI
Język afrikaans – zasięg geograficzny
Językiem afrikaans posługuje się obecnie około 17 milionów ludzi, głównie w południowej części Afryki – m.in. w Namibii, Botswanie, Zambii oraz Republice Południowej Afryki. W tym ostatnim kraju jest on językiem ojczystym dla prawie 7 milionów ludzi. Posiada tam też status jednego z języków urzędowych. Ze względu na procesy migracyjne można usłyszeć go także w USA, Kanadzie, Australii, a w Europie w Wielkiej Brytanii.
Obecnie afrikaans jest językiem ojczystym Koloredów (grupy etnicznej o mieszanym pochodzeniu rasowym) i Afrykanerów (białych potomków holenderskich, francuskich oraz niemieckich osadników) zamieszkujących Republikę Południowej Afryki oraz Namibię.
Język afrikaans – historia
Poniżej prezentujemy pokrótce historię afrikaans, która w porównaniu do dziejów wielu języków europejskich nie jest zbyt długa.
Język afrikaans – pochodzenie
Język niderlandzki dotarł na kontynent afrykański wraz z pierwszymi holenderskimi osadnikami. Oprócz nich porozumiewali się nim również ich niewolnicy. Na przestrzeni XVIII wieku zaczął on rozwijać się jako osobny język – właśnie afrikaans.
Szacuje się, że między 90 a 95% słownictwa afrikaans pochodzi z niderlandzkiego, ale takie języki jak niemiecki, malajski, francuski, portugalski oraz występujące w Afryce Południowej języki khoisan również brały udział w jego kształtowaniu się.
Termin afrikaans pochodzi z niderlandzkiego. Pierwotnie miał formę afrikaansch i oznaczał po prostu „afrykański”. Wczesna forma tego języka była nazywana Cape Dutch („przylądkowy niderlandzki”) lub w pejoratywny sposób, Kitchen Dutch („kuchenny niderlandzki”). Odróżniano go w ten sposób od Standard Dutch („standardowego niderlandzkiego”). Do XIX wieku afrikaans był uznawany jedynie za dialekt holenderskiego. Traktowano go nieco pogardliwie, jako mowę osób niewykształconych.
Język afrikaans – uznanie
W 1875 roku powstał The Afrikaans Language Movement (ruch na rzecz języka afrikaans). Zyskał on na popularności w 1902 roku, kiedy to podpisano traktat z Vereeniging kończący II wojnę burską. Celem tego ruchu było doprowadzenie do uznania afrikaans jako osobnego języka.
Podczas wojen burskich twórcy piszący w afrikaans byli uważani za obrońców kultury i języka przed próbami ich zniszczenia przez imperium brytyjskie.
Pierwszy podręcznik do gramatyki afrikaans powstał w 1876 roku, a pierwszy dwujęzyczny słownik wydano w 1902 roku. W 1876 roku powstała też pierwsza gazeta w afrikaans – „Die Afrikaanse Patriot” (Afrykański patriota). Pierwotnie nie miała ona zbyt wielu czytelników, ale z czasem zyskała na popularności. Była wydawana do 1904 roku.
W szkołach zaczęto posługiwać się afrikaans w 1914 roku, a w Holenderskim Kościele Reformowanym (w Afryce Południowej) w 1919 roku.
Język afrikaans został oficjalnie uznany jako osobny język (a nie jedynie slang niderlandzkiego) dopiero w 1925 roku przez rząd Republiki Południowej Afryki. W konstytucji tego kraju z 1961 roku zajął on, obok angielskiego, status języka urzędowego. W 1994 roku, po upadku apartheidu, język ten zaczął tracić na znaczeniu, ponieważ kojarzył się z białą supremacją.
W Namibii, aż do uzyskania niepodległości w 1990 roku, afrikaans miał status języka urzędowego na równi z niemieckim. Obecnie przywilej ten posiada jedynie angielski. W konstytucji tego kraju widnieje jednak zapis, że afrikaans jest językiem narodowym.
Język afrikaans – klasyfikacja
Ze względu na swoje pochodzenie przynależy do rodziny języków indoeuropejskich, grupy języków germańskich, podgrupy języków zachodniogermańskich. W taki sam sposób zakwalifikowane są: angielski, niemiecki czy niderlandzki.
Język afrikaans a język niderlandzki
Ponieważ język niderlandzki stanowi źródło 90 do 95% słów w afrikaans, zachodzi pomiędzy nimi zjawisko wzajemnej zrozumiałości językowej, zwłaszcza w formie pisemnej. Szacuje się, że osoba, dla której język niderlandzki jest językiem ojczystym, łatwiej zrozumie konwersację w afrikaans, niż odwrotnie. Spowodowane jest to faktem, że morfologia, gramatyka oraz wymowa afrikaans jest bardziej regularna.
Ze względu na wpływ innych języków na afrikaans, m.in. angielskiego, nie wszystkie słowa są zrozumiałe dla władających niderlandzkim. Przyczyniają się do tego tzw. fałszywi przyjaciele – wyrazy, które brzmią łudząco podobnie w dwóch językach, ale mają inne znaczenie. Jest to np. eventueel, które w afrikaans oznacza „oczywisty”, a nie, jak w języku niderlandzkim, „możliwy”.
Język afrikaans – alfabet
Afrikaans posługuje się 26 literami standardowego alfabetu łacińskiego uzupełnionymi o dodatkowe samogłoski diakrytyzowane. Częścią ortografii słów są również: dywiz, apostrof oraz ligatura. Język ten posiada małe, jak i wielkie litery. Znaki c, q, x oraz z pojawiają się prawie wyłącznie w zapożyczeniach z innych języków: francuskiego, angielskiego, greki lub łaciny.
Arabski afrikaans
Była to forma języka afrikaans zapisywana alfabetem arabskim. Zaczął on być używany po raz pierwszy w 1830 roku w szkole muzułmańskiej mieszczącej się w Kapsztadzie. Składał się z 36 liter. Zachowały się 74 teksty w tym dialekcie. Najstarszy z nich, Hidyat al-Islam, powstał w 1845 roku.
Język afrikaans – literatura
Jednym z najstarszych dzieł napisanych w Cape Dutch (przylądkowym niderlandzkim) był Lied ter eere van de Swellendamsche en diverse andere helden bij de bloedige actie aan Muizenberg (Pieśń na cześć Swellendam i innych bohaterów krwawej bitwy w Muizenbergu) z 1795 roku. Za najwcześniejszą publikację w języku afrikaans uważa się Zamenspraak tusschen Klaas Waarzegger en Jan Twyfelaar (Rozmowa pomiędzy Klaasem Waarzeggerem i Janem Twyfelaarem) autorstwa L.H. Meuranta z 1861 roku.
W 1914 roku ustanowiono Nagrodę Hertzoga honorującą najlepszych autorów piszących w języku afrikaans. Jest ona przyznawana przez Południowoafrykańską Akademię Nauk i Sztuk. Pierwszym twórcą, który ją otrzymał był Jacob Daniël du Toit, znany lepiej jako Totius, w uznaniu za poemat Trekkerswee (Żałoba Trekkera).
Afrikaans – podstawowe zwroty
Poniżej prezentujemy podstawowe zwroty w afrikaans, dzięki którym można zobaczyć, jak on wygląda i ocenić jego podobieństwo do innych języków zachodniogermańskich.
Przywitanie i pożegnanie
- Hallo – Cześć
- Welkom – Witamy
- Hoe gaan dit met jou? – Jak się masz?
- Goeiemôre Môre – Dzień dobry (rano)
- Goeie middag – Dzień dobry (po południu)
- Goeienaand – Dobry wieczór
- Goeie nag – Dobranoc
- Totsiens – Do widzenia
- Wees versigtig – Do zobaczenia
Zwroty grzecznościowe
- Asseblief – Proszę (prosząc o coś)
- De!/Hier is dit! – Proszę (dając coś komuś)
- Dankie – Dziękuję
- Ek weet – Przepraszam
Przedstawianie się
- Wat is jou naam? – Jak masz na imię?
- My naam is… – Nazywam się…
- Aangename kennis. – Miło mi
- Waar kom jy vandaan? – Skąd pochodzisz?
- Ek kom van… – Jestem z…
- Waar woon jy? – Gdzie mieszkasz?
- Ek woon in… – Mieszkam w…
- Hoe oud is jy? – Ile masz lat?
- Ek is (…) jaar oud. – Mam (…) lat.
- Praat jy Afrikaans? – Czy mówisz w afrikaans?
- Ek praat nie Afrikaans. – Nie mówię w afrikaans.
- Ek verstaan nie. – Nie rozumiem.
Przydatne słowa i zwroty
- Hou jy daarvan? – Podoba ci się?
- Ek hou werklik daarvan. – Bardzo mi się podoba.
- Ek het honger/dors. – Jestem głodny/spragniony.
- Wat? – Co?
- Waar? – Gdzie?
- Hoe laat is dit? – Która jest godzin?
- Dis tienuur. – Jest dziesiąta.
- Gee my dit! – Daj mi to!
- Ek voel naar. – Źle się czuję.
- Ek het ‘n dokter nodig. – Potrzebuję lekarza.
- Ja. – Tak.
- Nee. – Nie.
- Ek is lief vir jou. – Kocham cię.
Liczebniki
- Een – Jeden
- Twee – Dwa
- Drie – Trzy
- Vier – Cztery
- Vyf – Pięć
- Ses – Sześć
- Sewe – Siedem
- Ag – Osiem
- Nege – Dziewięć
- Tien – Dziesięć
Język afrikaans – ciekawostki
Afrikaans to najmłodszy urzędowy język świata. Młodsze od niego jest esperanto, które jednak nigdy nie uzyskało tego statusu.
W gramatyce afrikaans bezokolicznik oraz czasowniki w czasie teraźniejszym mają taką samą formę. Wyjątkami od tej zasady są jedynie czasowniki wees (być) i hê (mieć). Odmienione brzmią kolejno: is i het.
Pierwsze tłumaczenie całej Biblii z hebrajskiego i greki na afrikaans zostało wydane w 1933 roku. Wcześniej użytkownicy tego języka posługiwali się, powstałą w XVII wieku, niderlandzką Statenbijbel.
Aktorka Charlize Theron, zdobywczyni Oskara, pochodzi z Republiki Południowej Afryki. Chociaż na co dzień na planie porozumiewa się po angielsku, jej językiem ojczystym jest afrikaans.
W 1994 roku w swoim przemówieniu inauguracyjnym w parlamencie Republiki Południowej Afryki Nelson Mandela zacytował, przetłumaczony na angielski, poemat afrykanerskiej poetki Ingrid Jonker zatytułowany Die kind (Dziecko).
W języku angielskim możemy znaleźć kilka słów pochodzących z afrikaans, są to m.in.: apartheid, rooibos, commando (komando), trek (wędrówka). Część z nich została następnie spopularyzowana w innych językach.
W 1975 roku powstał Afrikaans Language Monument (Pomnik Języka Afrikaans), który usytuowano w Paarl w południowoafrykańskiej Prowincji Przylądkowej Zachodniej.
W 2005 roku w artykule, który ukazał się w brytyjskim magazynie „Wallpaper”, afrikaans został nazwany najbrzydszym językiem świata.
Pierwszym filmem w języku afrikaans zaprezentowanym na Festiwalu Filmowym w Cannes był, wyprodukowany w 2011 roku, Skoonheid (Piękno).
Język afrikaans w Polsce
Na koniec warto wspomnieć o obecności afrikaans w Polsce. Jest on tutaj raczej nieznany, posługuje się nim garstka osób. W naszym kraju mieszka jednak jeden z członków Południowoafrykańskiej Akademii Nauk i Sztuk – profesor Jerzy Koch. To pierwszy cudzoziemiec, który dostąpił tego zaszczytu. Jest znany nie tylko z przekładu książek z afrikaans na język polski (m.in. zbioru wierszy Tęsknota za Kapsztadem Ingrid Jonker oraz Ciała ograbionego Antjie Krog), ale również jako autor podręcznika Historia literatury południowoafrykańskiej: Literatura afrikaans (okres usamodzielnienia 1900–1930).
