Seria książek o przygodach młodego czarodzieja napisana przez brytyjską pisarkę J.K. Rowling szturmem podbiła serca czytelników na całym świecie – wystarczy wspomnieć, że do dzisiaj sprzedała się w nakładzie ponad 500 milionów egzemplarzy.
W dzisiejszym artykule przyjrzymy się fenomenowi powieści o Harrym Potterze oraz ich autorce, a także elementowi niezwykle bliskiemu wszystkim polskim miłośnikom serii – znakomitemu tłumaczeniu na nasz ojczysty język wykonanemu przez Andrzeja Polkowskiego. Zapraszamy do lektury.
SPIS TREŚCI
J.K. Rowling – autorka serii Harry Potter
Wiele osób zapewne słyszało, że J.K. Rowling wymyśliła świat czarodziejów podczas oczekiwania na spóźniony pociąg oraz że manuskrypt pierwszej części Harry’ego Pottera odrzuciło aż dwanaście wydawnictw. Co jeszcze warto wiedzieć o autorce bestsellerowej serii?
Joanne Rowling, a właściwie Joanne Murray, urodziła się 31 lipca 1965 w Chipping Sodbury w hrabstwie Gloucestershire. Jest córką Anne i Petera Jamesa Rowlingów, którzy poznali się na dworcu King’s Cross w Londynie (skąd w powieściach o Harrym Potterze odjeżdżał pociąg do Hogwartu). Swoje dzieciństwo pisarka opisała jako nieszczęśliwe – doznała przemocy domowej oraz molestowania seksualnego. Po skończeniu szkoły średniej studiowała na Uniwersytecie w Exeter, gdzie w roku 1986 uzyskała licencjat z filologii francuskiej i filologii klasycznej. Język francuski wykorzystywała potem, pracując dla Amnesty International, gdzie zajmowała się krajami frankofońskimi w Afryce.
W Nowy Rok 1991 roku zmarła matka przyszłej pisarki, która od lat zmagała się ze stwardnieniem rozsianym. Rowling zdecydowała się na przeprowadzkę do Porto w Portugalii, gdzie nauczała języka angielskiego. W 1992 roku wyszła za mąż za Jorgego Arentesa, a rok później uciekła od niego z powrotem do Wielkiej Brytanii wraz z ich córką Jessicą. Dopiero po latach wyznała, że była ofiarą przemocy ze strony męża. Zdecydowała się na rozwód oraz wniesienie sprawy o sądowy zakaz zbliżania się.
Wyszła za mąż po raz drugi w 2001 roku za szkockiego lekarza Neila Murraya, z którym ma dwójkę dzieci – Davida i Mackenzie.
Kariera pisarska
Zanim stworzyła serię Harry Potter, napisała dwa utwory, które nigdy nie trafiły do druku. Pomysł na fabułę książek o przygodach młodego czarodzieja przeżywającego rozmaite przygody w szkole magii przyszedł jej do głowy podczas oczekiwania na pociąg, a nim dotarła do celu swojej podróży miała już gotowy szkic postaci oraz znaczną część fabuły. Gdy pracowała nad pierwszym tomem, była samotną matką utrzymującą się z zasiłków, a ukończony manuskrypt został odrzucony przez dwanaście wydawnictw, nim zainteresowało się nim wydawnictwo Bloomsbury, które zadecydowało o wydaniu tysiąca egzemplarzy. Powieść Harry Potter i Kamień Filozoficzny ukazała się w 1997 roku, a Rowling poproszono o stworzenie dla siebie pseudonimu, ponieważ obawiano się, że chłopcy nie będą chcieli czytać powieści napisanej przez kobietę. Rowling zgodziła się, decydując się na użycie inicjałów swojego imienia i imienia swojej babci, Kathleen, którego formalnie nigdy nie nosiła.
Pierwszy tom Harry’ego Pottera okazał się sukcesem i do roku 2007 ukazało się siedem tomów serii, przynosząc J.K. Rowling duże dochody – w roku 2008 jej majątek został oszacowany na 1,5 miliarda dolarów, czyniąc ją pierwszą na świecie miliarderką, która zarobiła pieniądze głównie na książkach.
Oprócz serii Harry Potter oraz innych książek związanych z uniwersum J.K. Rowling wydała powieści adresowane do dorosłych czytelników: Trafny wybór, który ukazał się w roku 2012, a także serię książek kryminalnych o detektywie Cormoranie Strike’u, opublikowanych pod pseudonimem Robert Galbraith.
Rowling jest również znana ze swojej działalności charytatywnej. Poprzez organizację Gingerbread wspiera samotnych rodziców, a założona przez nią organizacja Lumos pomaga dzieciom i młodzieży poprzez reformę systemu opieki na całym świecie. Autorka przeznaczyła również cały dochód z książek Fantastyczne zwierzęta i jak je znaleźć oraz Quidditch przez wieki na cele dobroczynne.
Harry Potter – książki, filmy i nie tylko
Seria Harry Potter składająca się z siedmiu części opowiada istniejącym równolegle do świata niemagicznego świecie magii oraz o chłopcu wychowywanym przez wujostwo, nieświadomym swojego prawdziwego pochodzenia i zdolności magicznych aż do dnia, w którym otrzymuje informację, że ma niebawem rozpocząć naukę w Szkole Magii i Czarodziejstwa w Hogwarcie. Harry dowiaduje się nie tylko o tym, że jest czarodziejem, ale również że blizna w kształcie błyskawicy na jego czole została pozostawiona przez zaklęcie uśmiercające rzucone przez złego czarnoksiężnika Voldemorta, który zabił rodziców Harry’ego, a potem zniknął. W rozmaitych przygodach towarzyszą mu przyjaciele Ron i Hermiona, a także inne postacie, takie jak ojciec chrzestny Syriusz Black, dyrektor szkoły Albus Dumbledore, rodzeństwo Weasleyów czy ponury nauczyciel eliksirów Severus Snape. Harry, Ron i Hermiona, a także inne postacie należące do tajnej organizacji zwanej Zakonem Feniksa próbują zapobiec powrotowi Voldemorta.
Cykl powieści o Harrym Potterze otrzymał przychylną opinię krytyków literackich, okazał się ogromnym sukcesem komercyjnym i szybko stał się jedną z najważniejszych pozycji literatury młodzieżowej. W jego skład wchodzą następujące tytuły:
- Harry Potter i Kamień Filozoficzny (ang. Harry Potter and the Philosopher’s Stone);
- Harry Potter i Komnata Tajemnic (ang. Harry Potter and the Chamber of Secrets);
- Harry Potter i Więzień Azkabanu (ang. Harry Potter and the Prisoner of Azkaban);
- Harry Potter i Czara Ognia (ang. Harry Potter and the Goblet of Fire);
- Harry Potter i Zakon Feniksa (ang. Harry Potter and the Order of the Phoenix);
- Harry Potter i Książę Półkrwi (ang. Harry Potter and the Half-Blood Prince);
- Harry Potter i Insygnia Śmierci (ang. Harry Potter and the Deathly Hallows).
Książki dały początek franczyzie medialnej Wizarding World, w której skład wchodzą ośmioczęściowa adaptacja filmowa zrealizowana przez wytwórnię Warner Bros. Pictures w latach 2001–2011 (ekranizacja książki Harry Potter i Insygnia Śmierci została podzielona na dwie części), gry video (między innymi gra Dziedzictwo Hogwartu stworzona przez studio Avalanche Software, a wydana 10 lutego 2023 roku przez Warner Bros.), a także audiobooki i parki rozrywki.
Rowling rozszerzyła cykl o dodatkowe dzieła literackie związane z uniwersum świata magii: Fantastyczne zwierzęta i jak je znaleźć (ang. Fantastic Beasts and Where to Find Them), Quidditch przez wieki (ang. Quidditch Through the Ages) oraz Baśnie barda Beedle’a (ang. The Tales of Beedle the Bard), a także o sztukę Harry Potter i Przeklęte Dziecko (ang. Harry Potter and the Cursed Child) stanowiącą sequel cyklu i skupiającą się na relacji dorosłego Harry’ego Pottera z jego synem Albusem, której premiera na londyńskim West Endzie odbyła się latem 2016 roku.
Warner Bros. Pictures wyprodukowało również serię filmową Fantastyczne zwierzęta stanowiącą zarówno spin-off, jak i prequel oryginalnego cyklu przygód Harry’ego Pottera. Docelowo ma ona składać się z pięciu części, a dotychczas ukazały się trzy: Fantastyczne zwierzęta i jak je znaleźć (ang. Fantastic Beasts and Where to Find Them, data premiery: 10 listopada 2016), Fantastyczne zwierzęta: Zbrodnie Grindelwalda (ang. Fantastic Beasts: The Crimes of Grindelwald, data premiery: 8 listopada 2018) oraz Fantastyczne zwierzęta: Tajemnice Dumbledore’a (ang. Fantastic Beasts: The Secrets of Dumbledore, data premiery: 29 marca 2022).
W fazie produkcji jest kolejna adaptacja książek o Harrym Potterze, tym razem w formie serialu, który ma składać się z co najmniej siedmiu sezonów. Serial ma trafić na platformę streamingową HBO Max, a J.K. Rowling otrzymała stanowisko producentki wykonawczej.
Dawniej w skład franczyzy Wizarding World wchodził również prowadzony przez Rowling serwis internetowy Pottermore, stanowiący kącik online dla czytelników, gdzie mogli oni znaleźć między innymi kilka stron tekstu niezawartych w opublikowanych powieściach, mnóstwo ciekawostek o świecie magii, gry i zabawy. W 2019 roku Pottermore został zastąpiony przez Wizarding World.
Polskie tłumaczenie Harry’ego Pottera
Pierwszy tom serii, czyli Harry Potter i Kamień Filozoficzny, ukazał się w Polsce 10 kwietnia 2000 nakładem wydawnictwa Media Rodzina. Zarówno ten, jak i kolejne tomy zostały przełożone na język polski przez Andrzeja Polkowskiego, który zajmował się również tłumaczeniem serii książek Opowieści z Narnii C.S. Lewisa. Przekładanie ukazujących się książek nie było łatwe dla tłumaczy z całego świata; Rowling nigdy nie udostępniała swoich tekstów przed ich oficjalną premierą, a presja wywierana przez wydawnictwa oraz czytelników wymuszała pośpiech w pracy nad przekładem. Skutkowało to błędami pojawiającymi się w pierwszych nakładach, które były następnie poprawiane i modyfikowane. W umieszczonym na końcu każdego z tomów zbiorze Kilka słów od tłumacza, czyli krótki poradnik dla dociekliwych Andrzej Polkowski żartował, że błędy i niekonsekwencje mogą być wynikiem zaklęcia Maltranslatora, które rzucił na książkę niemogący pogodzić się z jej sławą wróg Harry’ego Pottera.
Przetłumaczenie powieści z cyklu Harry Potter wymagało od tłumaczy nie tylko doskonałej znajomości niuansów języka angielskiego oraz brytyjskiej kultury i tradycji. J.K. Rowling w swoich powieściach, a szczególnie w nazewnictwie, korzystała również z języka francuskiego. Przykładem może być chociażby największy wróg Harry’ego Pottera, czarnoksiężnik o imieniu Lord Voldemort, które składa się z francuskiego słowa vol oznaczającego „latanie” lub „kradzież”, przyimka de często pełniącego rolę dopełniacza, oraz mort oznaczającego „śmierć”. Imię to doskonale pasuje do postaci, która nie miała oporów przed uśmiercaniem innych czarodziejów, jak i desperacko próbowała uniknąć własnej śmierci.
Oprócz tego, w powieściach często pojawiają się nazwy wywodzące się z łaciny. Przykładem może być na przykład sztuka oklumencji (ang. occlumency), czyli umiejętność ochrony swojego umysłu przed magiczną penetracją z zewnątrz, której nazwa pochodzi od łacińskiego słowa ocludo oznaczającego „zamknąć” oraz mens, które można przetłumaczyć jako „umysł”, „serce”, „dusza” lub „wspomnienia”.
Tłumaczenie nazwisk w Harrym Potterze
Andrzej Polkowski zdecydował się nie tłumaczyć nazwisk z języka angielskiego (choć w pierwszym nakładzie powieści Harry Potter i Kamień Filozoficzny pojawiło się przełożenie nazwiska Sirius Black na Syriusz Czarny, co zostało poprawione w kolejnych latach). Polscy czytelnicy, którzy chcą w pełni docenić nawiązania i niuanse językowe, muszą więc znać niektóre angielskie słowa lub przynajmniej zapoznać się z załączonym przez Polkowskiego poradnikiem. Z przykładów możemy przytoczyć na przykład prawdziwe nazwisko Lorda Voldemorta brzmiące Riddle, czyli „zagadka”, nazwisko woźnego w Hogwarcie brzmiące Filch, co oznacza „zwędzić coś”, nazwisko nauczycielki latania na miotle, Hooch, które można przetłumaczyć jako „gorzałka” lub „bimber” czy nieśmiałego i niezdarnego kolegi Harry’ego Pottera, Neville’a Longbottoma, który po polsku mógłby nazywać się „Długozadek”.
Andrzej Polkowski odszedł jednak od przyjętej przez siebie reguły w przypadku Ministra Magii, w oryginale noszącego nazwisko Cornelius Fudge. Angielskie słowo fudge oznacza nie tylko popularne słodycze, ale może być również przetłumaczone jako „unikać problemu” i „odcinać się od sprawy”, co doskonale odzwierciedla charakter postaci. Polkowski zadecydował się przełożyć jego nazwisko jako Korneliusz Knot, a w pierwszym tomie nawiązuje do tego gajowy Rubeus Hagrid, komentując jego działania słowami „W rzeczy samej straszny z niego partacz, co weźmie, to sknoci”.
Tłumaczenia nazw własnych
Andrzej Polkowski podzielił również nazwy miejsc występujących w książkach Harry Potter na te występujące w świecie niemagicznym i te ze świata czarodziejów i zdecydował się tłumaczyć tylko te drugie. Dlatego też Three Broomsticks Inn występuje w polskim wydaniu jako Pub pod Trzema Miotłami, czarodzieje robią zakupy na ulicy Pokątnej (ang. Diagon Alley) i na ulicy Śmiertelnego Nokturnu (ang. Knockturn Alley), a nieopodal Hogwartu znajduje się Wrzeszcząca Chata (ang. Shrieking Shack). W niezmienionej angielskiej formie pojawiają się natomiast zarówno miejsca rzeczywiste (na przykład dworzec King’s Cross w Londynie), jak i fikcyjne (na przykład ulica Privet Drive w miasteczku Little Whinging, gdzie wychował się Harry Potter).
Również wśród nazw własnych pojawiły się pewne błędy i niekonsekwencje ze strony tłumacza. Przykładem może być nazwa ulicy Magnolia Crescent w Little Whinging, która w początkowych wydaniach została przetłumaczona jako Magnoliowy Łuk. W kolejnych tomach Polkowski zadecydował o powrocie do oryginalnej nazwy.
Ciekawym przypadkiem jest natomiast mieszczący się na ulicy Śmiertelnego Nokturnu sklep Borgina i Burkesa. Pojawia się on już w pierwszym tomie przygód Harry’ego Pottera, jednak przekładając jego angielską nazwę, Borgin & Burkes, Andrzej Polkowski nie wiedział jeszcze, że litera „s” występująca na końcu drugiego z nazwisk została użyta jako zaznaczenie formy dopełniacza. W polskiej wersji językowej miejsce to powinno zatem nazywać się „sklep Borgina i Burke’a”, jednak Polkowski postanowił nie poprawiać tej pomyłki i zachować nazwisko drugiego z założycieli w formie Burkes, a nie Burke.
Tłumaczenia wymyślonych nazw
Rowling wykazała się ogromną kreatywnością i starannością w tworzeniu swojego uniwersum, a tłumacze, którzy musieli zmierzyć się z wymyślonymi przez nią nazwami różnych magicznych zwierząt, roślin oraz przedmiotów, stawali przed nie lada wyzwaniem. Andrzej Polkowski poradził sobie z nim znakomicie, oddając zarówno znaczenie poszczególnych nazw, jak i klimat świata Harry’ego Pottera. Za przykłady mogą posłużyć na przykład sprawiające problemy uczniom opieki nad magicznymi zwierzętami „sklątki tylnowybuchowe” (ang. blast-ended skrewts), umożliwiający teleportację „świstoklik” (ang. portkey) czy złośliwe rośliny „wnykopieńki” (ang. snargaluffs).
Ciekawostki o tłumaczeniach Harry’ego Pottera
Seria Harry Potter została przetłumaczone na osiemdziesiąt języków, w tym również na języki martwe (między innymi łacinę). Poniżej znajdziecie garść ciekawostek o przekładach książek J.K. Rowling.
- W szóstym tomie serii pojawia się wierszyk reklamujący środek do uprzykrzania innym życia sprzedawany przez bliźniaków Freda i George’a Weasleyów w ich sklepie z magicznymi dowcipami. Fragment jest bardzo trudny do przetłumaczenia, ze względu na angielską grę słów i aliterację. Andrzej Polkowski ogłosił konkurs na przekład i otrzymał ponad 500 propozycji. Ostateczna wersja tłumaczenia to elementy różnych pomysłów, które Polkowski zebrał w całość. W swoim poradniku dla tłumacza wymienia nazwiska osób, które miały największy wkład w przekład: Justynę Frank-Kamińską oraz uczennice Martę i Iwonę Sznicer.
- Voldemort w rzeczywistości nazywa się Tom Marvolo Riddle, co czarnoksiężnik ujawnia Harry’emu w drugim tomie serii, Harry Potter i Komnata Tajemnic, demonstrując, że zdanie I am Lord Voldemort („Jestem Lordem Voldemortem”) to w rzeczywistości anagram jego prawdziwego nazwiska. Ten fragment stanowił ogromne wyzwanie dla tłumaczy z całego świata. Andrzej Polkowski zdecydował się pozostawić go w oryginalnej formie. Natomiast tłumacz pracujący nad przekładem na język francuski przetłumaczył to zdanie na Je suis Lord Voldemort, co z kolei wymusiło zmianę prawdziwego nazwiska czarnoksiężnika. We francuskiej wersji nazywa się on bowiem Tom Elvis Judesor.
- W języku łotewskim nazwisko przyjaciółki Harry’ego, Hermiony Granger, zostało zmienione na Įkyrėlė, co można przetłumaczyć jako „irytująca”; z kolei szkolny rywal Harry’ego, Draco Malfoy, w łotewskim przekładzie ma na nazwisko Smirdžius – „śmierdzący”.
- Wyzwaniem dla tłumaczy z całego świata był charakterystyczny sposób mówienia Rubeusa Hagrida, posługującego się w oryginale dialektem bristolskim, co podkreśla jego brak wykształcenia. W polskim tłumaczeniu Polkowski zdecydował się użyć języka potocznego i prostych zdań, zastosować w wypowiedziach Hagrida błędy w wymowie („letko” zamiast „lekko”, „pirszoroczni” zamiast „pierwszoroczni”) oraz użyć licznych wtrąceń i powiedzonek, takich jak słynne „cholibka” czy „niech skonam”. Z kolei na przykład w języku japońskim tłumacz zdecydował się na zastosowanie w mowie Hagrida dialektu Tōhoku.
- Brak możliwości zapoznania się z powstającymi tomami cyklu Harry Potter poskutkował nie tylko błędem w polskim tłumaczeniu nazwy sklepu Borgina i Burkesa. Portugalska tłumaczka Lia Wyler z początku nie wiedziała, że nauczycielka astronomii w Hogwarcie, profesor Sinistra, jest kobietą, i zastosowała wobec niej formy męskie. Dopiero pracując nad przekładem czwartego tomu, Harry Potter i Czara Ognia, Wyler natrafiła na fragment, w którym profesor Sinistra tańczy z profesorem Dumbledorem na Balu Bożonarodzeniowym i zdała sobie sprawę z własnej pomyłki.
- W przeciwieństwie do Andrzeja Polkowskiego niektórzy tłumacze zdecydowali się na przełożenie nazwisk postaci. Albus Dumbledore, dyrektor Szkoły Magii i Czarodziejstwa w Hogwarcie, którego nazwisko oznacza „trzmiela”, w przekładzie włoskim pojawia się jako Albus Silente („milczący”), natomiast w czeskim jako Brumbál, które zachowuje znaczenie angielskiego słowa.
- Pierwsza część serii, czyli Harry Potter i Kamień Filozoficzny, została przetłumaczona na starożytną grekę przez nauczyciela Andrew Wilsona, który ma nadzieję, że w ten sposób zachęci młodzież do poznawania tego języka. Przekład zatytułowany Ἅρειος Ποτὴρ καὶ ἡ τοῦ φιλοσόφου λίθος został wydany w 2004 roku przez wydawnictwo Bloomsbury i jest najdłuższym tekstem przetłumaczonym na ten język od III wieku naszej ery.
Angielski ze Skrivankiem
Mamy nadzieję, że nasz artykuł o książkach z cyklu Harry Potter przypadł Wam do gustu. Jeśli chcielibyście w pełni docenić powieści J. K. Rowling, których urok opiera się między innymi na umiejętnym wykorzystaniu elementów brytyjskiej kultury oraz na osławionym brytyjskim humorze, to zachęcamy do przeczytania ich w oryginale. Pomóc w tym może kurs języka angielskiego dostosowany specjalnie do indywidualnych potrzeb każdego z uczniów, który znajdziecie w ofercie naszej szkoły językowej Skrivanek. Z nami możecie uczyć się języków obcych zarówno stacjonarnie, jak i online!
Angielski jest również jednym z wielu języków, jakie posiada w swojej ofercie nasze biuro językowe Skrivanek. Realizujemy także tłumaczenia uwierzytelnione, tłumaczenia ustne oraz tłumaczenia specjalistyczne, między innymi z zakresu medycyny i farmacji, telekomunikacji oraz marketingu i reklamy. Serdecznie zachęcamy do kontaktu z nami!
Większość zdjęć w tekście została wygenerowana przy pomocy AI.
