W naszym języku funkcjonuje dziesięć części mowy. Jedną z nich są rzeczowniki, które pojawiają się w prawie każdym wypowiadanym przez nas zdaniu. To również właśnie od nich często zaczyna się naukę polskiej gramatyki w pierwszych szkolnych latach. Dlatego warto wiedzieć jak najwięcej na ich temat.
Na jakie pytania odpowiada rzeczownik? W jaki sposób możemy sklasyfikować wyrazy zaliczane do tej części mowy? Przez co odmieniają się polskie rzeczowniki? W tym artykule omawiamy tę niezwykle ważną część mowy.
SPIS TREŚCI
Co to jest rzeczownik w języku polskim?
Rzeczownik to jedna z dziesięciu podstawowych części mowy nazywająca:
- przedmioty – na przykład: zegar, butelka, kamień;
- zwierzęta – na przykład: pies, krowa, sum;
- osoby – na przykład: Marek, ojciec, nauczycielka;
- rośliny – na przykład: świerk, pelargonia, trawa;
- miejsca – na przykład: wieś, Poznań, stolica;
- zjawiska – na przykład: burza, susza, tęcza;
- czynności – na przykład: tańczenie, malowanie, spanie;
- pojęcia abstrakcyjne – na przykład: gniew, żal, miłość.
Rzeczownik odpowiada na pytania: „co?” i „kto?”. Jest to część mowy odmienna i samodzielna składniowo oraz semantycznie, co oznacza, że wypowiedź składająca się tylko z niego może mieć sens.
Rzeczowniki w zdaniu pełnią zwykle funkcję podmiotu, czyli wykonawcy czynności wyrażonej orzeczeniem. Oprócz tego często widzimy je w funkcji dopełnienia, okolicznika, przydawki lub orzecznika.
Podział rzeczowników
Rzeczowniki to niezwykle obszerna grupa wyrazów, dlatego możemy podzielić je na wiele sposobów w zależności od przyjętych kryteriów. Poniżej przedstawialiśmy kilka najczęściej rozróżnianych sposobów na podział rzeczowników.
Rzeczowniki możemy podzielić na:
- rzeczowniki własne – są to imiona, nazwy konkretnych miejsc, tytuły książek i publikacji, organizacji, stowarzyszeń, instytucji oraz inne nazwy własne zapisywane wielką literą.
- rzeczowniki pospolite – są to pozostałe rzeczowniki niebędące nazwami własnymi, które zapisujemy małą literą.
Innym ważnym sposobem podziału rzeczowników jest podział na:
- rzeczowniki abstrakcyjne – do tej kategorii należą wszystkie rzeczowniki określające uczucia, spostrzeżenia, zjawiska, pojęcia, cechy i czynności, których nie odczuwa się za pomocą zmysłów, na przykład: miłość, szczodrość, trwoga.
- rzeczowniki konkretne – służą do nazywania desygnatów, które możemy rozpoznać za pomocą zmysłów. W tej kategorii rozróżniamy również podział na:
- rzeczowniki żywotne – nazywają istoty żyjące. Dzielimy je na rzeczowniki osobowe, czyli określające ludzi (na przykład: lekarz, ojciec, student) oraz nieosobowe, czyli nazwy zwierząt (na przykład: koń, mrówka, trzmiel). Co ważne, do rzeczowników ożywionych zaliczamy również określenia ludzi i zwierząt po ich śmierci (na przykład: denat, nieboszczka, trup).
- rzeczowniki nieżywotne – są to nazwy przedmiotów nieożywionych oraz roślin.
Rzeczowniki odczasownikowe
Rzeczowniki odczasownikowe, czyli gerundia, mogą zaskoczyć. Nazywają one bowiem czynności lub stany, z którymi raczej kojarzymy inną część mowy – czasownik. Tymczasem słowa takie jak „bieganie”, „czytanie” czy „spadanie” to niewątpliwie rzeczowniki.
Na szczęście rzeczowniki odczasownikowe to dość regularna grupa wyrazów. Gerundia tworzymy poprzez odcięcie od podstawowej formy czasownika końcówki fleksyjnej i dołączenie do pozostawionego tematu formantu „-anie”, „-enie” lub „-cie”. Oto kilka przykładów czasowników i utworzonych od nich rzeczowników odczasownikowych:
- chodzić – chodzenie;
- marzyć – marzenie;
- biegać – bieganie;
- pić – picie.
Jak odmieniamy rzeczownik?
Odmiana rzeczownika przez liczby
Jeśli nazywamy jeden przedmiot (lub osobę, zwierzę, zjawisko), to określający go rzeczownik wystąpi w liczbie pojedynczej, a w przypadku kilku przedmiotów użyjemy rzeczownika w liczbie mnogiej. W języku polskim istnieją również rzeczowniki występujące wyłącznie w liczbie pojedynczej (na przykład: miłość) oraz tylko w mnogiej (na przykład: sanie, drzwi).
Niektóre rzeczowniki posiadają równocześnie znaczenie jednostkowe i zbiorowe, na przykład rzeczownik „ziarno” może oznaczać zarówno pojedyncze nasiono, jak i zapas ziarna. Dawniej w języku polskim istniała również liczba podwójna wyrażająca parzystość, ale wyszła już z użycia, choć jej ślady możemy wciąż znaleźć na przykład w przysłowiach takich jak „Mądrej głowie dość dwie słowie”.
Rodzaj rzeczownika
Rzeczowniki w języku polskim występują w różnych rodzajach. Wyróżniamy ogółem pięć rodzajów gramatycznych. Warto zapamiętać, że rzeczowniki nie odmieniają się przez rodzaje, a jedynie w nich występują.
W liczbie pojedynczej występują w jednym z trzech rodzajów:
- rodzaj męski – na przykład: kot, dom, człowiek.
- rodzaj żeński – na przykład: żyrafa, drabina, ciotka.
- rodzaj nijaki – na przykład: dziecko, niemowlę, mieszkanie.
W liczbie mnogiej natomiast wyróżniamy:
- rodzaj męskoosobowy – na przykład: studenci,
- rodzaj niemęskoosobowy – na przykład: koperty, mapy, góry.
Jak określamy rodzaj rzeczownika?
Określenie rodzaju rzeczownika to zawsze wyzwanie dla osób uczących się języka polskiego. Istnieje kilka wskazówek, które mogą w tym pomóc:
- rzeczowniki rodzaju męskiego często kończą się spółgłoską (na przykład: fotel, brat, kraj);
- rzeczowniki rodzaju żeńskiego często kończą się samogłoską „-a” (na przykład: książka, matka, herbata);
- rzeczowniki rodzaju nijakiego często kończą się samogłoską „-o” (na przykład: dziecko, jajko, kino) lub samogłoską „-e” (na przykład: śniadanie, mieszkanie, uogólnienie).
Niestety od powyższych zasad istnieje wiele wyjątków, na przykład rzeczowniki „kolega”, „dentysta” i „poeta” są rodzaju męskiego, choć kończą się samogłoską „-a”, natomiast rzeczowniki „krew”, „noc” czy „dłoń” kończą się samogłoską, a są rodzaju żeńskiego. Dlatego jedynym sposobem, by mieć stuprocentową pewność, że dobrze określiliśmy rodzaj danego rzeczownika, jest sprawdzenie go w słowniku i zapamiętanie.
Odmiana rzeczownika przez przypadki
Wiedza o tym, na jakie pytania odpowiada rzeczownik, jest istotna przede wszystkim przy jego odmianie przez przypadki.
Odmiana przez przypadki, czyli deklinacja, to prawdziwa zmora dla osób uczących się języka polskiego. Rzeczowniki w tym języku odmieniają się przez siedem przypadków, dzięki czemu możemy wyrazić stosunki, jakie zachodzą pomiędzy różnymi składnikami naszych wypowiedzi. Poniżej przedstawiamy wszystkie przypadki, przez które odmieniają się części mowy w języku polskim, pytania, na jakie odpowiadają, oraz deklinację przykładowego rzeczownika „kot”.
Mianownik
Na jakie pytania odpowiada rzeczownik w mianowniku? Dla pierwszego przypadku są to: „kto?”, „co?”. To podstawowa forma wyrazów, którą możemy odnaleźć w słownikach, i to właśnie w tym przypadku rzeczownik najczęściej występuje w formie podmiotu w zdaniu.
Dopełniacz
Odpowiada na pytania „kogo?”, „czego” i jest często używany w celu wyrażenia przeczenia lub przynależności.
Celownik
Na jakie pytania odpowiada rzeczownik w celowniku? Na pytania „komu?”, „czemu?”. Wyrazy w celowniku często łączy się z czasownikami takimi jak „przyglądać się”, „dziękować” czy „obiecywać” lub z przyimkami takimi jak „dzięki”, wbrew”. W zdaniu zwykle rzeczownik w celowniku przyjmuje funkcję dopełnienia dalszego.
Biernik
Odpowiada na pytania „kogo?”, „co?”, a rzeczowniki w tym przypadku często mają taką samą formę co w mianowniku, dlatego warto zwrócić na niego uwagę. W zdaniu rzeczowniki w bierniku zwykle pełnią funkcję dopełnienia bliższego.
Narzędnik
Odpowiada na pytania „z kim?”, „z czym?” i często łączy się z przyimkami „z”, „pod” czy „nad”. Zwykle służy nam do określania narzędzi, sposobu czy czasu. Może pełnić rolę dopełnienia bliższego oraz orzecznika w zdaniu.
Miejscownik
Odpowiada na pytania „o kim?”, „o czym?”. Nigdy nie występuje sam, zawsze musi poprzedzać go przyimek.
Wołacz
Jako jedyny z siedmiu przypadków nie odpowiada na żadne pytania. Jest specyficznym przypadkiem, którego używamy podczas bezpośredniego zwracania się do innych osób. Coraz częściej jednak wypierają go rzeczowniki w formie mianownika.
Deklinacja rzeczownika: „kot”:
- Mianownik (kto? co?) – kot
- Dopełniacz (kogo? czego?) – kota
- Celownik (komu? czemu?) – kotu
- Biernik kogo? co? – kota
- Narzędnik (z kim? z czym?) – z kotem
- Miejscownik (o kim? o czym?) – o kocie
- Wołacz (witaj!) – kocie.
Rzeczowniki nieodmienne
W języku polskim występuje również grupa rzeczowników, które nie odmieniają się przez przypadki i liczby. Są to zapożyczenia z innych języków, na przykład: taxi, kiwi, zombie, bikini i kakadu.
Pisownia „nie” z rzeczownikami
Zapamiętanie zasad pisowni partykuły „nie” z różnymi częściami mowy często sprawia wiele problemów. Na szczęście w przypadku rzeczowników to zagadnienie nie jest zbyt skomplikowane.
Partykułę „nie” z rzeczownikami prawie zawsze zapisujemy łącznie. W ten sposób powstają takie rzeczowniki jak nieprzyjaciel, niewygoda, nieszczęście. Nieco trudności mogą sprawić rzeczowniki odczasownikowe, które potrafią nam się mylić z czasownikami. Należy umieć je rozpoznawać, a wtedy zapisywanie gerundiów takich jak na przykład: „niewykonywanie”, „nieprzestrzeganie” czy „niepalenie” nie będzie stanowić żadnego problemu.
Wyjątkiem od tej ortograficznej zasady są sytuacje, gdy partykułę „nie” dołączamy do rzeczowników własnych, czyli zapisywanych wielką literą. W takim przypadku po „nie” musi znaleźć się łącznik. Przykładami utworzonych w ten sposób rzeczowników mogą być „nie-Polak”, nie-Europejczyk”. Oprócz tego partykułę „nie” poprzedzającą rzeczownik zapiszemy oddzielnie, gdy mamy do czynienia z wyraźnym przeciwstawieniem, czyli konstrukcjami takimi jak: „Nie Polak, a Litwin” czy „nie przyjaciel, a wróg”.
Rzeczownik – podsumowanie
Język polski jest uważany za jeden z najtrudniejszych języków świata właśnie z powodu swojej zawiłej gramatyki. Nawet omawiając podstawowe zagadnienia takie jak części mowy (rzeczownik i inne), bardzo często możemy napotkać trudne zagadnienia, których nie zauważamy podczas codziennych rozmów. Jeśli interesują Cię ciekawe informacje na temat języka polskiego, zapraszamy do zapoznania się z innymi tekstami na naszym blogu językowym.
Każdy język ma swoje skomplikowane zagadnienia. Dlatego jeśli potrzebujesz tłumaczenia i chcesz upewnić się, że Twój tekst zostanie przełożony poprawnie pod względem nie tylko gramatyki, ale również stylu, zapraszamy do skorzystania z oferty naszego biura tłumaczeń. Oferujemy zarówno tłumaczenia zwykłe, jak i uwierzytelnione. Zachęcamy do kontaktu!
