Język, ze względu na swoją płynną, podatną na przekształcenia formę, zmienia się nieustannie wraz z rozwojem i potrzebami użytkowników. Z racji tego, że słowa opisują otaczającą nas rzeczywistość, naturalna jest konieczność tworzenia coraz to nowszych, najlepiej oddających dane realia. Co jednak dzieje się z wyrażeniami, które z biegiem czasu straciły na ważności lub wyszły z użytku?
Archaizmy – co to?
To słowa i terminy, które określane są jako przedawnione, a ich znaczenie czy występowanie wyszło z użytku codziennego. Do grupy archaizmów zaliczamy również wyrazy anachroniczne, czyli takie, które jeszcze w niewielkim stopniu pozostają żywe, jednak już uznaje się je za starodawne i często również niezrozumiałe.
Dlaczego w którymś momencie kultura, a co za tym idzie używany powszechnie słownik decyduje, które słowa wychodzą z użytku, a które wciąż pozostają jako te ogólnie rozumiane i stosowane? Powodów z pewnością jest kilka, a za najważniejsze możemy uznać te ze sfery polityczno-społecznej, a także wpływy z zewnątrz.
Jak już zostało wspomniane, nasza rzeczywistość ulega nieprzerwanym zmianom; pojawianie się nowych technologii czy procesów sprawia, że słowa, które w dawnych czasach były powszechnie stosowane, ulegają przedawnieniu. Przeciętnemu użytkownikowi języka niepotrzebna jest już znajomość takich słów jak dyszel, kałamarz, pogrzebacz czy masztalerz. Tak jak nieużywane przedmioty odchodzą do lamusa, tak i słownictwo staje się starodawne, aż w końcu całkowicie zapomniane.
Archaizmy – przykłady
Z uwagi na bogatą historię języka polskiego archaizmy dzieli się na kilka podgrup i rodzajów opisujących poziom, w jakim dane słowo wyszło z użytku, a także ich funkcję. Zacznijmy od pierwszej kategorii. Wyróżniamy trzy główne grupy archaizmów:
- słownikowe, opisujące pojęcia, które nie istnieją już w obecnym świecie, np. podkomorzy;
- znaczeniowe, których rozumienie zmieniło się wraz z biegiem czasu, np. słowo „miesiąc” w znaczeniu „księżyc”;
- zupełne, całkowicie wyłączone i zapomniane, np. jątrew (bratowa).
Wśród tych grup archaizmy dzielą się ze względu na funkcję językową:
- leksykalne, czyli słowa, które odeszły z użytku codziennego, np. kajet;
- fleksyjne, czyli posiadające odmianę inną od tej stosowanej obecnie, np. spuści (ześlij);
- fonetyczne, które dawniej wymawiane były w inny sposób, np. sierce (serce);
- znaczeniowe, o odmiennym znaczeniu niż obecnie, np. błędny rycerz;
- słowotwórcze, tworzone przez niestosowane obecnie przedrostki czy przyrostki, np. ogrodny;
- frazeologiczne, czyli frazeologizmy, które są nam powszechnie znane, jednak ich pochodzenie nie zostało nigdy sprawdzone;
- składniowe, zawierające słowa bądź spójniki o zestawieniu innym od obecnego języka, np. azali, gwoli.
Archaizmy a neologizmy
Na przestrzeni całego dotychczasowego istnienia ludzkości język nie tylko ewoluował, ale również rozszerzał się. Zmieniająca się rzeczywistość spowodowała jednocześnie zanik starodawnego słownictwa i zapoczątkowała pojawianie się nowych wyrażeń opisujących otaczający nas świat. Neologizmy to więc te słowa, które zostają wprowadzane do języka jako nowe, wcześniej nieznane wyrazy. Mogą się one wywodzić od słów już istniejących, być zapożyczone z innych języków bądź powstawać jako zupełnie nowatorskie jednostki. Muszą jednak odpowiadać regułom słowotwórstwa obowiązującym w danym języku.
Neologizmy stanowią również stały element literatury, w której świat przedstawiony wymaga niekiedy od autora stworzenia nowych elementów językowych. Jednym z najpopularniejszych przykładów są „leśmianizmy”, czyli neologizmy pojawiające się w dziełach Bolesława Leśmiana i stanowiące charakterystyczną cechę jego twórczości.
