Elfy to postacie licznie zaludniające kartki książek należących do literatury fantastycznej. Aby umożliwić im komunikację i podkreślić ich odrębność od rodzaju ludzkiego, autorzy specjalnie dla nich tworzą języki elfickie.
Jednymi z najlepiej rozwiniętych języków elfów są te opracowane przez Tolkiena, a wśród nich Mowa Wysoka, quenya. Choć nie nadaje się ona do prowadzenia rozmów dotyczących życia codziennego ludzi, ma liczne grono miłośników, którzy ją badają, a nawet posługują się nią, tworząc teksty literackie.
SPIS TREŚCI
Język elfów – historia
Quenya posiada nie jedną, ale aż dwie historie (i to obie prawdziwe!). Pierwsza dotyczy powstania tego języka w naszym świecie, druga opisuje jego rozwój w tolkienowskim uniwersum. Zgłębmy je obie!
Historia zewnętrzna
J. R. R. Tolkien był niezwykle utalentowanym poliglotą. Już w czasach studenckich biegle posługiwał się greką, łaciną, hiszpańskim, a także kilkoma wymarłymi językami germańskimi. Gdy natrafił na opis gramatyki języka fińskiego, poczuł się zafascynowany i postanowił wymyślić własną mowę podobną do niego. Nie był to pierwszy język sztuczny opracowany przez autora; na swoim koncie miał on już trzy inne, które jednak nie zdobyły zbytniej popularności.
Prace nad quenya rozpoczęły się w 1915 roku i tak naprawdę nigdy nie zakończyły. Przy wymyślaniu języka Tolkien kierował się wyłącznie względami estetycznymi; jego celem nie było stworzenia języka pomocniczego (czyli takiego, którym można by porozumiewać się w codziennej komunikacji).
Quenya zajmuje bardzo ważne miejsce w mitologii Śródziemia; to od niej zaczęło się tworzenie językowego tła fikcyjnego świata oraz wymyślanie postaci, które mogłyby się nią posługiwać. Zazwyczaj sytuacja wygląda zupełnie inaczej – budowa języka jest traktowana drugorzędnie.
Historia wewnętrzna
Quenya należy do języków elfickich wywodzących się z prajęzyka elfów valarin lub zgodnie z późniejszymi tekstami Tolkiena, od języka quenderin, od którego pochodzą wszystkie mowy tego ludu.
Quenyą posługuje się przede wszystkim Lud Gwiazd (Eldarowie), mieszkający w Amanie, a dokładnie dwa jego szczepy: Vanyarowie i Ñoldorowie. Istnieje kilka dialektów tego języka, nieznacznie różniących się między sobą. Bezpośrednio wywodzi się on ze wspólnoeldariańskiego, którym posługiwali się Eldarowie w czasach Wielkiej Wędrówki.
Rozpowszechnienie quenya w Śródziemiu jest zasługą Ñoldorów. Z czasem jednak, ze względu na burzliwą historię tego ludu, został zakazany i wyparty przez sindarin, którym posługiwały się miejscowe elfy. Przetrwał jednak tę dziejową zawieruchę jako język kultury elitarnej; używano go m.in. do tworzenia poezji. Nie był jednak obecny w mowie oraz nie uczono go dzieci.
Język elfów o wielu nazwach
Słowo quenya oznacza po prostu „elficki”. W innych językach Śródziemia określany jest m.in. jako: Goldórin lub Goldolambe (w telerinie: „ñoldorski” lub „język Ñoldorów”), Nimriyê (w adûnaickim: „język elfów”), Cweneglin lub Cwedhrin (w języku gnomów).
Inne nazwy języka elfów to w quenya: tarquesta („wysoka mowa”, „szlachetna mowa”) oraz parmalambë („język książek”). Po angielsku określa się ją również jako Elf-Latin lub Elven-Latin („elficka łacina”).
Jak poznać język elfów?
Teksty lingwistyczne dotyczące quenya, stworzone przez Tolkiena zostały opublikowane w czasopismach „Parma Eldalamberon” i „Vinyar Tengwar”. Są one prawdziwym źródłem wiedzy na temat gramatyki czy słownictwa; mogą również zostać wykorzystane do nauki języka.
Dobrym źródłem do poznania quenya są również wiersze. Na uwagę zasługują takie poematy jak: Nieninque, Earendel, Oilima Markirya (zawarte w eseju A Secret Vice), Namárië (druga księga Władcy Pierścieni) czy Fíriel’s Song (The Lost Road and Other Writings). Jeśli wolimy prozę, możemy przeczytać np. Sí qente Feanor (magazyn „Parma Eldalamberon) lub wypowiedź Ciriona (Niedokończone opowieści).
Pisownia quenya
Język elfów posługuje się dwoma systemami pisma. Pierwszy z nich to sarati, który może być zapisywany w różnych kierunkach (ale najczęściej od góry do dołu). Do zapisu spółgłosek używa on pełnych znaków, a samogłoski oddaje za pomocą diakrytyków.
Z czasem do tworzenia w quenya zaczęto używać tengwaru. Było to pewnego rodzaju uproszczenie, ponieważ występuje on również w innych językach Tolkiena, m.in. sindarinie czy westronie. W świecie Śródziemia jego autorem był Fëanor. System ten jest prosty w zapisie; cechuje się dużą powtarzalnością elementów. Tak samo jak w sarati jego znaki odpowiadają spółgłoskom; do wyrażania samogłosek stosuje się diakrytyki.
Gramatyka języka elfów
Quenya należy do języków syntetycznych, czyli takich, których formy gramatyczne tworzone są za pomocą afiksów dodawanych do rdzenia wyrazów. Przy ustalaniu gramatyki Tolkien opierał się głównie na łacinie, grece oraz języku fińskim.
Czasownik
Czasowniki w quenya zostały podzielone na dwie grupy: mocne (podstawowe) i słabe (pochodne). Te pierwsze składają się tylko z rdzenia i najczęściej są zakończone spółgłoską; te drugie – kończą się na samogłoskę „a”. Brakuje odmiany przez liczby i osoby; w zrozumieniu znaczenia zdań pomagają zrostki osobowe. Język elfów posiada pięć czasów: aoryst („czas zerowy”), teraźniejszy, przeszły, perfectum (określający zakończoną czynność lub stan mające związek z teraźniejszością) i przyszły, oraz trzy tryby wyrażane za pomocą partykuł: rozkazujący, optativus (służący do komunikowania życzeń lub możliwości) i potencjalny.
Rzeczownik
Rzeczowniki w quenya odmieniają się przez dziesięć przypadków i cztery liczby (pojedynczą, podwójną, mnogą i mnogą cząstkową); brak jest rodzaju gramatycznego. W deklinacji niektórych słów znajdziemy nieregularności.
Przymiotnik
Przymiotniki w języku elfów odmieniają się przez liczbę pojedynczą i mnogą. Najczęściej zakończone są na „-a”, „-ae” lub „-e”. W quenya występuje również stopniowanie przymiotników, jednak na przestrzeni lat Tolkien wprowadzał w nim wiele poprawek. Na początku do wyrażania stopnia wyższego i niższego używano przyrostków, a do najwyższego i najniższego – rodzajników. Z czasem autor zdecydował się uprościć tę kwestię: do stopniowania służą odpowiednie przedrostki.
Składnia
Mimo że składnia quenya jest najlepiej opisaną spośród wszystkich języków obecnych w tolkienowskim świecie, ze względu na to, że większość dostępnych tekstów napisano wierszem, ciężko ją badać.
Szyk wyrazów w zdaniu w języku elfów jest w dużej mierze swobodny. Na początku najczęściej używano szyku VSO (orzeczenie, podmiot, dopełnienie), później został on zastąpiony SVO (podmiot, orzeczenie, dopełnienie).
Minisłownik quenya
Poniżej prezentujemy kilka słów w quenya, które pozwolą Ci zapoznać się z jej wyglądem. Jako że jest to język elfów, większość znanych wyrazów dotyczy otaczającego je świata: natury, określeń czasu, zjawisk atmosferycznych i prostych czynności.
- aelin – staw, jezioro
- aiwë – mały ptak
- ambo – wzgórze
- caita – leżeć
- car – robić
- Cermië – lipiec
- Elda – elf
- elen – gwiazda
- enquië – tydzień
- fëa – duch, dusza
- haira – daleki, odległy
- heru – władca
- hir – znajdować
- ilya – wszystko, każdy
- Isil – księżyc
- kaime – mieszkanie, dom
- lala – śmiać się
- laman – zwierzę
- lambë – język
- malta – złoto
- metya – zakończyć
- morë – czarny
- namárië – żegnaj, bądź zdrów
- ninquë – biały
- nís – kobieta
- noa – pomysł, idea
- ohtar – wojownik
- osto – miasto, forteca
- qalma – śmiertelny
- quimea – kobiecy
- parma – książka
- quet – mówić
- ramba – mur
- ranco – ręka
- rocco – koń
- sangwa – trucizna
- suc – pić
- tári – królowa
- tuilë – wiosna
- úmëa – zły
- undómë – zmierzch, zmrok
- vanya – piękny, ładny
- vendë – panna
- yána – święte miejsce, sanktuarium
- yondo – syn
Quenya w świecie nieliterackim
Słownictwo i gramatyka quenya zostały opracowane na tyle dobrze, że pozwalają na kształtowanie zdań, a co za tym idzie na pisanie tekstów w tym języku. Nie brakuje jej miłośników, którzy posługując się tzw. neoquenyą (termin ten został wprowadzony, aby odróżnić fanowską wersję quenya od tej oryginalnej, wykreowanej przez autora Władcy Pierścieni), tworzą wszelkiego rodzaju fan fiction. Brakujące odmiany, składnię lub słowa tworzy się poprzez analogię do tych już istniejących. Jak łatwo się domyślić, tego typu poprawki mają zarówno swoich zwolenników, jak i przeciwników.
Namárië
Jeśli język elfów Cię zainteresował i czujesz, że chciałbyś go lepiej poznać, w Internecie dostępnych jest wiele materiałów umożliwiających jego naukę. Te najlepsze dostępne są jedynie w mowie ojczystej Tolkiena. Czujesz, że nie opanowałeś jeszcze angielskiego w stopniu wystarczającym na swobodne zapoznanie się z nimi? Zapraszamy do nas! Na zajęciach w naszej szkole nie tylko nauczysz się czytać w obcym języku, ale również posiądziesz wiele innych przydatnych umiejętności, takich jak pisanie czy mówienie.
