Skomplikowane zasady gramatyki potrafią sprawiać sporo trudności nie tylko obcokrajowcom uczącym się naszego języka, ale również osobom płynnie posługującym się językiem polskim i zgłębiającym rządzące nim zasady. Gdy opanujemy zagadnienia związane z dziesięcioma podstawowymi częściami mowy, przychodzi czas na o wiele rzadziej omawiane kategorie gramatyczne – w tym również imiesłowy.
Posługujemy się nimi na co dzień, choć bardzo często nawet nie zdajemy sobie z tego sprawy, ponieważ łatwo pomylić je z innymi częściami mowy. Czym są imiesłowy? Jak je dzielimy i przez co się odmieniają? W jaki sposób poprawnie zapisać je z partykułą „nie”? W tym artykule omawiamy wszystko, co warto wiedzieć o imiesłowach.
SPIS TREŚCI
Czym są imiesłowy?
Imiesłowy (łac. participium) to nieosobowe formy czasownika mające składniowe i fleksyjne cechy przymiotnika. W języku polskim możemy również znaleźć imiesłowy pełniące funkcję zbliżoną do przysłówka. Imiesłowy dzielą znaczenie leksykalne z czasownikami, od których zostały utworzone. Nie są samodzielną częścią mowy, co oznacza, że nie mogą pełnić funkcji równoważnika zdania.
Imiesłowy mają szerokie zastosowanie w języku polskim, zwłaszcza w tekstach literackich.
Podział imiesłowów
W zależności od ich cech oraz odmiany imiesłowy możemy podzielić na dwie podstawowe grupy:
- imiesłowy przymiotnikowe;
- imiesłowy przysłówkowe.
Imiesłowy przymiotnikowe
Imiesłowy przymiotnikowe, jak sama nazwa wskazuje, to te, które przypominają przymiotniki. Podobnie jak one odpowiadają na pytania: „jaki?”, „jaka?”, „jakie?” i odmieniają się przez przypadki, liczby i mają określony rodzaj. W przeciwieństwie do przymiotników jednak nie przysługuje im kategoria stopnia. W zdaniu mogą pełnić rolę orzecznika bądź przydawki.
Wyróżniamy dwie kategorie wśród imiesłowów przymiotnikowych:
- imiesłów przymiotnikowy czynny – odnosi się do wykonawcy czynności odbywającej się w danej chwili. Tworzy się go od czasowników niedokonanych poprzez dodanie do nich jednej z końcówek fleksyjnych: „-ący”, „-ąca”, „-ące”. Przykłady imiesłowów przymiotnikowych czynnych to: malujący (taki, który maluje), pachnące (takie, które pachną) lub zachęcający (taki, który zachęca). Imiesłowy przymiotnikowe czynne wskazują na czynności powtarzające się i niezakończone. Odmieniają się przez przypadki i rodzaje, a ich zastosowanie w zdaniach jest szerokie, np. jako przydawki lub orzeczniki. Różnią się od imiesłowów biernych tym, że odnoszą się do wykonawcy czynności, a nie do przedmiotu tej czynności;
- imiesłów przymiotnikowy bierny – odnosi się do przedmiotu czynności i opisuje jej cechy. Tworzy się go od czasowników przechodnich poprzez dołączenie do nich końcówki fleksyjnej: „-ny”, „-ony” lub „-ty”. Ich przykładami mogą być takie imiesłowy jak: zniszczony (taki, który ktoś zniszczył), zamarznięty (taki, który zamarzł) czy palony (taki, który się pali).
Co ciekawe, od niektórych czasowników można utworzyć tylko jeden rodzaj imiesłowu przymiotnikowego.
Imiesłowy przysłówkowe
Imiesłowy przysłówkowe o wiele częściej pojawiają się w języku pisanym niż mówionym. Są one nieodmienną i nieosobową formą czasownika, która wskazuje na dwie czynności odbywające się równolegle lub następujące jedna po drugiej.
Te wyrazy dzielą się podobnie jak imiesłowy przymiotnikowe. Wśród imiesłowów przysłówkowych możemy więc wyróżnić podział na:
- imiesłów przysłówkowy współczesny – informuje o czynności dziejącej się w tym samym czasie co czynność wyrażona orzeczeniem. Tworzy się go z czasowników niedokonanych oraz końcówki: „-ąc”. Przykładem imiesłowu przysłówkowego współczesnego może być imiesłów „biegając” w zdaniu: „Biegając po pokoju, dzieci strąciły wazon z półki”.
- imiesłów przysłówkowy uprzedni – określa czynność wcześniejszą niż ta wyrażona orzeczeniem. Tworzy się go od czasowników dokonanych oraz za pomocą końcówek „-wszy” lub „-łszy”. Przykładem imiesłowu przysłówkowego uprzedniego może być imiesłów „zgasiwszy” w zdaniu: „Zgasiwszy światło, położyłem się do łóżka”.
Zasady pisowni partykuły „nie” z imiesłowami
Pisownia partykuły „nie” z różnymi częściami mowy to jedno z zagadnień sprawiających największe problemy użytkownikom polszczyzny. W nauce rządzących nią zasad nie pomaga fakt, że w języku polskim występuje mnóstwo wyjątków oraz to, że nasza mowa ciągle rozwija się i zmienia, a wraz z nią modyfikacji ulegają się niektóre reguły.
Tak właśnie stało się w pisownią „nie” z imiesłowami. Dawniej partykułę przeczącą z wyrazami z tej kategorii pisało się prawie zawsze oddzielnie, jeśli dany imiesłów miał wyraźne cechy czasownika, na przykład: „nie domknięte drzwi”, „nie jadący samochód”. Jednak w przypadku imiesłowów pełniących wyraźną funkcję przymiotnika od tej reguły odchodzono, a partykułę „nie” zapisywano wówczas oddzielnie, na przykład: „nieprzygotowany uczeń”, „niepomalowane ściany”.
Problemy z pisownią pojawiały się, gdy jeden imiesłów mógł w różnych kontekstach pełnić obie funkcje. Wówczas zarówno łączna, jak i rozdzielna pisownia były uznawane za poprawne, na przykład imiesłów „niepalący” w zdaniu „Nie palący goście mogą usiąść w środku” mógł być zapisany oddzielnie, ponieważ opisywał czynność, ale w zdaniu „Moi rodzice są niepalący” zapisywany był razem, ponieważ wyrażał cechę.
Zmiana zasad
W roku 1997 Rada Języka Polskiego wydała uchwałę dotyczącą pisowni partykuły „nie” z imiesłowami, zgodnie z którą imiesłowy przymiotnikowe powinny być zapisywanie łącznie. Wywołało to sprzeciw części społeczeństwa zaniepokojonego, że zmiana spowoduje zubożenie języka polskiego i spowoduje, że trudniej będzie rozróżniać funkcje pełnione przez imiesłowy.
Ustawa o uproszczonych zasad ortograficznych dopuszcza jednak stosowanie starych zasad ortograficznych, o ile robimy to świadomie i konsekwentnie. Dlatego wciąż możemy spotkać się z rozdzielnym zapisem imiesłowów przymiotnikowych z partykułą przeczącą, szczególnie w tekstach literackich i języku naukowym. Jednak zgodnie z oficjalnymi zasadami ortograficznymi, partykułę „nie” z imiesłowami przymiotnikowymi (zarówno czynnymi, jak i biernymi) piszemy łącznie, natomiast z imiesłowami przysłówkowymi (zarówno współczesnymi, jak i uprzednimi) – partykułę powinniśmy zapisać oddzielnie.
Oczywiście od każdej reguły jest wyjątek. W przypadku pisowni imiesłowów z partykułą „nie” stanowią go wyraźne przeciwstawienia, na przykład w takich zdaniach jak: „Nie chodzący, a leżący pacjent został przyjęty na oddział”, oraz konstrukcje, w których pomiędzy imiesłowami pojawia się spójnik „ni” lub „ani”, na przykład: „Nie jedzący ani nie pijący uczniowie powinni wyjść ze stołówki”.
Imiesłowowy równoważnik zdania
Imiesłowowe równoważniki zdania potrafią sprawić wiele problemów, dlatego najczęściej omawia się je pod kątem poprawności językowej. Czym jednak w ogóle są?
Imiesłowowy równoważnik zdania to po prostu równoważnik zdania, w którym pojawia się wyrażający czynność imiesłów przysłówkowy oraz określające go wyrazy. Jest nieodmienny i nigdy nie występuje samodzielnie, a jedynie zastępuje zdanie złożone podrzędne okolicznikowe czasu, przyczyny i sposobu lub jedno ze zdań współrzędnych. Przykładem imiesłowowego równoważnika zdania może być pierwsza część zdania złożonego: „Spacerując po mieście, myślał o zbliżającym się przyjęciu”.
Wydaje się proste? Niestety podczas stosowania imiesłowowych równoważników zdań łatwo o pomyłkę. Aby jej uniknąć, należy pamiętać o kilku zasadach.
Pierwszą z nich jest to, że czynności wyrażane przez imiesłów przysłówkowy oraz występujące w zdaniu nadrzędnym orzeczenie muszą być wykonywane przez ten sam podmiot. Oto przykłady poprawnie skonstruowanych zdań, które to ilustrują:
- Czytając książkę, próbował zapomnieć o kłótni.
- Zapomniawszy o umówionym spotkaniu, wrócili do domu.
- Biegając, przyglądała się mijanym budynkom.
Drugą zasadą jest to, że imiesłów przysłówkowy współczesny w równoważniku zdania musi wyrażać czynność, która odbywa się w tym samym czasie co czynność wyrażona orzeczeniem w zdaniu nadrzędnym. Oto, jak powinny wyglądać poprawne zdania:
- Idąc na przystanek, wypatrywała nadjeżdżającego autobusu.
- Upadając, złamał nogę.
- Zmywając naczynia, planowali, co przygotują na kolację.
Szczególnie często zdarza się, że przy stosowaniu imiesłowów zapominamy, że zarówno czynność wyrażona imiesłowem, jak i ta w orzeczeniu powinny być wykonywane przez ten sam podmiot. Skutkuje to błędnymi konstrukcjami takimi jak te:
- Ubiegając się o stypendium, został poproszony o dostarczenie odpowiednich dokumentów.
- Będąc lekarką, pacjent zwrócił się do niej z pytaniami dotyczącymi diagnozy.
- Leżąc na kanapie, przyszła do niego pilna wiadomość.
Oprócz powyższych reguł pamiętajmy o poprawnej interpunkcji. Kiedy chcemy użyć imiesłowowego równoważnika zdania, należy zawsze oddzielić go od zdania głównego za pomocą przecinków.
- Szczerze mówiąc, nie jestem pewna odpowiedzi.
- Oglądając film, lubili coś zjeść.
- Sędziwe drzewo, wygiąwszy się pod wpływem podmuchów silnego wiatru, wreszcie się złamało.
Warto poznawać język polski
Mamy nadzieję, że ten artykuł okazał się pomocny i rozwiał wszystkie wątpliwości dotyczące imiesłowów. Nasza ojczysta mowa charakteryzuje się niezwykłym bogactwem językowym i wciąż dynamicznie się rozwija, dlatego warto pogłębiać wiedzę na jego temat. Pomogą w tym artykuły, które regularnie publikujemy na naszym blogu językowym. Jeśli natomiast interesuje Was język angielski, to zapraszamy do zapoznania się z lekcją o angielskich imiesłowach przygotowaną w ramach zbioru darmowych materiałów Angielski od podstaw. Osobom chcącym w pełni opanować ten lub inny język obcy polecamy zaś zapisanie się na jeden z naszych kursów językowych.
W każdym języku natkniemy się na trudne i skomplikowane zagadnienia. Dlatego jeśli potrzebujesz profesjonalnego tłumaczenia, zapoznaj się z ofertą naszego biura. Wykonujemy zarówno tłumaczenia zwykłe, jak i uwierzytelnione, a nasz doświadczony zespół specjalistów dołoży wszelkich starań, by tłumaczenie na jeden z kilkudziesięciu języków, jakie mamy w naszej ofercie, zostało wykonane na najwyższym poziomie. Zapraszamy do kontaktu!
