Mistrz i Małgorzata w tłumaczeniach

Mistrz i Małgorzata to kultowa powieść rosyjskiego pisarza Michaiła Bułhakowa. Akcja tej wielowymiarowej książki rozgrywa się na dwóch głównych płaszczyznach: we współczesnej Moskwie lat 30. XX wieku oraz w Jerozolimie za czasów Poncjusza Piłata.

Dzieło Bułhakowa znalazło się na liście 100 najważniejszych powieści XX wieku według francuskiego dziennika „Le Monde”. Ten fenomen literacki był wielokrotnie tłumaczony na język polski. Poszczególne wersje książki różnią się od siebie nieco nie tylko językiem, ale również treścią. Sprawdź dlaczego!

O czym jest Mistrz i Małgorzata?

Diabeł, jako profesor czarnej magii imieniem Woland, oraz jego towarzysze (w tym ikoniczny już kot Behemot) doprowadzają do serii zabawnych i niepokojących wystąpień, odsłaniając hipokryzję i słabości mieszkańców miasta. Równolegle do wydarzeń moskiewskich autor opisuje historię Jezusa, nazywanego Jeszua, oraz jego zetknięcia się z Piłatem.

Bułhakow wplótł w ponure realia Rosji lat 30. XX wieku historię miłości pisarza, Mistrza, do Małgorzaty. Powieść łączy w sobie elementy satyry, alegorii, romansu i fantastyki. Skupia się na uczuciach, sztuce i konfrontacji dobra ze złem.

Mistrz i Małgorzata – odbiór powieści

Mistrz i Małgorzata, powieść napisana przez Michaiła Bułhakowa, pierwotnie ukazała się w formie ocenzurowanej w miesięczniku „Moskwa” w latach 1966-1967. W 1969 roku w RFN pojawiło się wydanie ukazujące fragmenty usunięte przez cenzurę.

Prawosławny teolog Henryk Paprocki zauważył, że powieść była adresowana głównie do zlaicyzowanych Rosjan z lat 30. Według niego obie linie narracyjne – dotyczące Moskwy i Jerozolimy – obrazują totalitarny reżim oparty na donosicielstwie, służbach specjalnych i mordercach.

W Moskwie istnieją muzea poświęcone Bułhakowowi i jego dziełu, mieszczące się w jego dawnej rezydencji. Po upadku Związku Radzieckiego te miejsca stały się popularne wśród miłośników twórczości autora.

Mistrz i Małgorzata – język powieści

Język używany przez Bułhakowa w Mistrzu i Małgorzacie jest równie magnetyczny co treść powieści. Obfituje w różnorodność stylistyczną. Autor chętnie wykorzystywał pełną kolokwializmów mowę potoczną. Ubarwiał ją ciekawymi zwrotami, które obecnie stanowią wyzwanie dla tłumaczy.

Użyte słownictwo odzwierciedla wielopłaszczyznowość akcji i postaci. Wątki biblijne przedstawione są w majestatyczny sposób, który przenosi czytelnika w czasy Jerozolimy sprzed dwóch tysięcy lat. Bułhakow z wprawą opisuje świat zmysłów. Przywołuje obrazy, dźwięki, zapachy, dotyk i smak, co pozwala czytelnikowi zanurzyć się w atmosferę opowieści.

Pisarz nie bał się również wplatać słów o mocniejszym zabarwieniu. Dodają one akcentu humorystycznego, a niekiedy podkreślają atmosferę grozy. Jeśli znasz język rosyjski, zapoznaj się z dziełem w oryginale – na pewno będzie to ciekawe przeżycie.

Dlaczego wznowiono tłumaczenia Mistrza i Małgorzaty na język polski?

Pierwsze tłumaczenie powieści z 1969 roku powstało w czasach, gdy na polską literaturę miała wpływ radziecka cenzura. Użyty w nim język szybko stał się mało atrakcyjny dla współczesnego czytelnika. Wiele nawiązań do kultury, religii i polityki straciło nieco na swojej aktualności. Odświeżenie tłumaczenia Mistrza i Małgorzaty znacznie zwiększyło popularność dzieła w kraju.

Nietypowy problem z tłumaczeniem Mistrza i Małgorzaty

Michaił Bułhakow zaczął pracę nad książką w 1928 roku. Niestety, umarł w 1940 roku, nie kończąc dzieła. Wielokrotnie poprawiał rękopis (a nawet raz go spalił), co sprawia, że istnieje wiele wersji Mistrza i Małgorzaty. W chwili wydania powieści bazowano na zaleceniach, które pisarz pozostawił swojej żonie. Polscy tłumacze zazwyczaj opierają się na 4 wersjach oryginału.

Tłumaczenia Mistrza i Małgorzaty na język polski

Pierwszy przekład Mistrza i Małgorzaty powstał w PRL-u. Jego autorami byli Irena Lewandowska i Witold Dąbrowski. Książkę wydała Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”. Aby sprostać zapotrzebowaniu, tę wersję powieści wielokrotnie wznawiano.

Podejście do przekładu bliższego współczesnemu czytelnikowi podjął Andrzej Drawicz w 1995 roku. Książka ukazała się nakładem Wydawnictwa Dolnośląskiego. Tłumacz był związany z powieścią już wcześniej – w 1990 roku opublikował pierwsze wydanie krytyczne dzieła.

Współczesne tłumaczenia Mistrza i Małgorzaty

Druga połowa 1. dekady XXI wieku przyniosła aż 4 nowe tłumaczenia Mistrza i Małgorzaty na język polski. Wpłynęło to na znaczny wzrost sprzedaży powieści. W 2016 roku powstało tłumaczenie Leokadii Anny Przebindy, Grzegorza Przebindy i Igora Przebindy. Niemal w tym samym czasie wydano również przekład Krzysztofa Tura pt. Mistrz i Małgorzata. Czarny Mag, który zawiera fragmenty wczesnych wersji powieści z lat 1928-1933.

Mistrz i Małgorzata – najnowsze tłumaczenia

W 2017 roku czytelnicy dostali również nowy przekład powieści autorstwa Jana Cichockiego, a rok później – Barbary Dohnalik.

Jan Cichocki, w wywiadzie z 2022 roku udzielonym dla portalu naTemat, opowiedział o wyzwaniach, z którymi zmagał się podczas pracy nad powieścią. Jego zdaniem największa trudność polegała na dopasowaniu polskiego słownictwa do realiów historycznych. Sam Bułhakow zawarł pewne nieścisłości w oryginale, m.in. w nazewnictwie oddziałów rzymskiego wojska.

Tłumacz zwrócił też uwagę na problemy z precyzyjnym określeniem chronologii wydarzeń dotyczących męki Joszui. Wspomniał również o… nazwach dań w moskiewskiej restauracji literatów. Mimo pracy, którą włożył w poszukiwanie ich współczesnych odpowiedników, w niektórych przypadkach okazało się to niemożliwe.